Download PDF: Beeldschermkinderen - Kijkwijzer

Angstreacties
dat mensen emoties kunnen beleven tijdens het kijken naar fictie. Neem
nu een sciencefictionfilm als Alien, waarin een levende man onder helse
pijnen bevalt van een babymonstertje. Zo’n scène mist alle realiteit,
maar heeft wel de capaciteit om hevige angstreacties op te roepen. Waarom
reageren kijkers op dit soort fictie niet zoals op de valse alarmbel?
Dit probleem in Frijda’s wet van de schijnbare realiteit is door Walters
(1989) duidelijk naar voren gebracht en is een jaar later ook door Frijda
erkend. In een vervolgartikel geeft Frijda (1989) een verklaring voor het
ervaren van emoties bij fictieve verhalen. Hij stelt dat films door kijkers
worden gezien als werkelijke gebeurtenissen in een fantasiewereld. Kijkers
nemen geen onwerkelijkheid waar: zij laten aanwezige bewijzen in
de film die van onwerkelijkheid getuigen, buiten beschouwing. Zij schorten
als het ware vrijwillig hun ongeloof op. Dit kan volgens Frijda echter
alleen wanneer een film genoeg werkelijkheidswaarde heeft om deze opschorting
toe te laten.
Een andere verklaring voor het voorkomen van zogenoemde esthetische
emoties – emoties in reactie op fictieve media-inhoud – wordt gegeven
door Harris (2000). Harris is het met Frijda eens dat gepercipieerde
realiteit een voorwaarde is voor het voelen van emoties, ook van esthetische
emoties. Maar hij vindt dat Frijda’s wet van de schijnbare realiteit
uitbreiding behoeft. Volgens Harris kan fictie door kijkers op twee manieren
worden geconsumeerd. In de eerste plaats op de standaardmanier
(the default mode), waarbij kijkers verzuimen kennis over de werkelijkheidswaarde
van de film aan te wenden om hun emoties te dempen. Op
deze standaardmanier worden kijkers emotioneel geraakt door films,
niet omdat ze voortdurend denken dat de film echt is, maar omdat ze
hun kennis over de realiteitsstatus van de film buiten hun beoordelingsysteem
laten.
Bij de tweede manier waarop kijkers fictie consumeren, laten ze deze
kennis over de realiteitsstatus wel toe. Dit doen ze soms doelbewust, bijvoorbeeld
als ze een afschrikwekkende scène zien, zoals een verminking.
Dan proberen ze het beeld onontvankelijk te verklaren door te bedenken
dat de verminking ‘toch maar nep’ is. Het toelaten van kennis over de
werkelijkheidswaarde van fictie kan echter ook onbewust gebeuren. Dit
gebeurt bijvoorbeeld als acteurs weinig overtuigend spelen. Dan haken
kijkers emotioneel af. In beide gevallen wordt de realiteit van de productie
in twijfel getrokken, en worden de corresponderende emotionele reacties
erop ogenblikkelijk verminderd.
97