ce87842134d8e1f2e3dce1a3f356957dc412e45a

günah ve sonuçları, kurtuluş) ortaçağ dini piyeslerinin evrenselciliğinin
tam ve eksiksiz bir sentezini sunmaktadır. “Gülünç Adamın
Düşü”nde iki tür arasındaki bu iç bağlantı çok açık bir biçimde açığa
çıkar; kuşkusuz, bu türler tarihsel olarak da, tür temelinde de birbirlerine
yakınlardır. Ama tür olarak, burada ağır basan antik menippeadır.
“Gülünç Adamın Düşü”nde genelde egemen olansa Hıristiyan
ruhu değil, antik ruhtur.
Biçemi ve kompozisyonunda “Gülünç Adamın Düşü” “bobok”tan
önemli ölçüde ayrılır: Taşlama (diatribe), günah çıkarma
ve vaazın temel öğelerini içerir. Böyle karmaşık türler genelde
Dostoyevski’nin yapıtlarının karakteristiğidir.
Yapıtın merkezinde, bir düş görüsünün öyküsü yer alır. Deyim
yerindeyse, burada, düşün özgün kompozisyon yapısına ilişkin enfes
bir karakter taslağı sunulmaktadır:
... mekân ve zaman üstüne, yaşam ve aklın tüm yasaları üstüne çıkıp,
yalnızca yüreğinin sesinin emrettiği yerde durduğunda her şey, düşlerde
gerçekleştiği şekilde gerçekleşir. [SS X, 429]
Aslında, bu, fantastik bir menippea’nın oluşturulması için kullanılan
kompozisyon yönteminin tamamen doğru bir nitelenişidir. Belirli
kısıtlamalar ve çekincelerle, bu nitelemeler, Dostoyevski’nin
yaratıcı yönteminin tamamına da uygulanabilir. Dostoyevski yapıtlarında
göreli olarak kesintisiz tarihsel veya biyografik zamanı, yani
dar anlamda epik zamanı neredeyse hiç kullanmamaktadır; bu
zamanın “üstünden atlamakta”; olayları bir anın içsel öneminin bir
“milyar yıl”a denk olduğu, yani anın zamansal kısıtlılığını yitirdiği
kriz noktalarında, dönüm noktaları ve felaketlerde yoğunlaştırmaktadır.
Temelde, keza uzamın da üstünden atlamakta ve ana konuyu
yalnızca iki “nokta”da toplamaktadır: krizler ve dönüm noktalarının
ortaya çıktığı eşik (kapı aralıkları, giriş yerleri, merdivenler, koridorlar
vb.) ile ikâmesi genellikle yemek odası olan, felaketin,
skandalın patlak verdiği kamusal alanda. Dostoyevski’nin sanatsal
zaman ve uzam anlayışı tam da böyledir. Dostoyevski, keza gerçek
gibi görünen ve yüzeysel rasyonel mantığın basit ve kolay ampirik
275