8.1. <strong>Derechos</strong> a <strong>los</strong> recursosnaturales, a <strong>la</strong>s consultas, <strong>los</strong>b<strong>en</strong>eficios y <strong>la</strong> remuneraciónEl reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>indíg<strong>en</strong>as sobre <strong>los</strong> recursos naturales es íntimam<strong>en</strong>tere<strong>la</strong>cionado con <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos sobre <strong>la</strong>s tierras y <strong>los</strong>territorios (ver capítulo 7). En consecu<strong>en</strong>cia, el Conv<strong>en</strong>ionúm. 169 establece como principio básico que <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>los</strong> recursos naturalespert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a sus tierras y <strong>de</strong>recho a participar <strong>en</strong><strong>la</strong> utilización, administración y conservación <strong>de</strong> talesrecursos:Conv<strong>en</strong>io núm. 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT:Artículo 15.1: <strong>Los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>interesados a <strong>los</strong> recursos naturales exist<strong>en</strong>tes<strong>en</strong> sus tierras <strong>de</strong>berán protegerse especialm<strong>en</strong>te.Estos <strong>de</strong>rechos compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> esospueb<strong>los</strong> a participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización, administracióny conservación <strong>de</strong> dichos recursos.El Conv<strong>en</strong>io especifica que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>asti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos a <strong>los</strong> recursos naturales <strong>de</strong> susterritorios, e incluso <strong>de</strong>recho a participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización,administración, protección y conservación <strong>de</strong> dichosrecursos. Como principio básico, estos recursoscompr<strong>en</strong><strong>de</strong>n tanto <strong>los</strong> recursos r<strong>en</strong>ovables como <strong>los</strong> nor<strong>en</strong>ovables, como <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, <strong>la</strong> pesca, el agua, <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a y<strong>los</strong> minerales.Sin embargo, exist<strong>en</strong> muchos casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong>sConstituciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados establec<strong>en</strong> que <strong>la</strong>propiedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> minerales y otros recursos sólopert<strong>en</strong>ece a <strong>los</strong> Estados. El artículo 15(2) reconoce estasituación a <strong>la</strong> vez que estipu<strong>la</strong> que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>asti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a ser consultados, a participar <strong>en</strong> <strong>los</strong>b<strong>en</strong>eficios resultantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos ya percibir una in<strong>de</strong>mnización por <strong>los</strong> daños que puedansurgir como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dicha explotación.Conv<strong>en</strong>io núm. 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT:Artículo 15(2): En caso <strong>de</strong> que pert<strong>en</strong>ezca alEstado <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> <strong>los</strong> minerales o <strong>de</strong><strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l subsuelo, o t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong>rechossobre otros recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras,<strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong>berán establecer o mant<strong>en</strong>erprocedimi<strong>en</strong>tos con miras a consultar a <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> interesados, a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si <strong>los</strong>intereses <strong>de</strong> esos pueb<strong>los</strong> serían perjudicados, y<strong>en</strong> qué medida, antes <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r o autorizarcualquier programa <strong>de</strong> prospección o explotación<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus tierras. <strong>Los</strong>pueb<strong>los</strong> interesados <strong>de</strong>berán participar siempreque sea posible <strong>en</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios que report<strong>en</strong>tales activida<strong>de</strong>s, y percibir una in<strong>de</strong>mnizaciónequitativa por cualquier daño que puedan sufrircomo resultado <strong>de</strong> esas activida<strong>de</strong>s.Exist<strong>en</strong> numerosos ejemp<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> prospección o<strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos minerales o <strong>de</strong>l subsuelo<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as han g<strong>en</strong>eradoconflictos. Ante estas situaciones, el artículo 15(2) <strong>de</strong>lConv<strong>en</strong>io núm. 169 pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conciliar intereses medianteel reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>asque figuran a continuación. Asimismo, <strong>de</strong>be observarseque <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> garantizar el respecto porestos <strong>de</strong>rechos recae <strong>en</strong> <strong>los</strong> gobiernos <strong>en</strong> cuestión yno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas o instituciones privadas que hanrecibido <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>la</strong> prospección o <strong>la</strong>explotación.El <strong>de</strong>recho a ser consultados antes <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>prospección o explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturalesexist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus tierras:Durante <strong>la</strong> consulta, <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as t<strong>en</strong>drán<strong>de</strong>recho a expresar sus preocupaciones. Por ejemplo,pue<strong>de</strong>n exponer <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong>extraerse <strong>los</strong> recursos o por <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> excluirseciertas áreas <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> cuestiones ambi<strong>en</strong>tales,<strong>de</strong> impacto sobre lugares sagrados, contaminación,problemas <strong>de</strong> salud, pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> base para <strong>la</strong>subsist<strong>en</strong>cia económica, etc. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong>sactivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prospección y explotación por lo g<strong>en</strong>eralson procesos a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong>s empresasrecib<strong>en</strong> concesiones por períodos <strong>de</strong> 30 a 50 años, esimportante subrayar que <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> consultar no só<strong>los</strong>e aplica al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> explorar oexplotar <strong>los</strong> recursos sino que también correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong>viii. Recursos naturales107
un nivel más g<strong>en</strong>eral, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el proceso <strong>de</strong>bidoa que afecta a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as 1) . En este s<strong>en</strong>tido,el Artículo 15 <strong>de</strong>be leerse junto con <strong>los</strong> artícu<strong>los</strong> 6 y 7 <strong>de</strong>lConv<strong>en</strong>io, que exig<strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>asy su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción, implem<strong>en</strong>tación yevaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que <strong>los</strong> afect<strong>en</strong> (vertambién capítulo 5 referido a consultas y participación).Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prospección yexplotación pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er un efecto negativo sobre e<strong>la</strong>mbi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s instituciones sociales y el sust<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as. En estos casos, el artículo 15(2)establece específicam<strong>en</strong>te que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as<strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir una in<strong>de</strong>mnización justa.El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> conocer <strong>los</strong> impactos que t<strong>en</strong>drán <strong>la</strong>stareas <strong>de</strong> prospección y explotación:El artículo 15(2) estipu<strong>la</strong> que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as<strong>de</strong>berán ser consultados a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si susintereses se verán perjudicados, y <strong>en</strong> qué medida, por <strong>la</strong>prospección y explotación <strong>de</strong> recursos. Este artículo <strong>de</strong>beleerse junto con <strong>los</strong> artícu<strong>los</strong> 6 y 7(3) <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io, queespecifican que <strong>de</strong>berán evaluarse, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, <strong>los</strong> impactos sociales, espirituales,culturales y ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, yque <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> dichas evaluaciones se consi<strong>de</strong>raráncomo criterio fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>dichas activida<strong>de</strong>s. Por otra parte, el artículo 7(4) estipu<strong>la</strong>que <strong>los</strong> gobiernos, también <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong>berán tomar <strong>la</strong>s medidas necesariaspara proteger y preservar el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus territorios.Varias instituciones y organismos han propuestolineami<strong>en</strong>tos para llevar a cabo dichas evaluaciones <strong>de</strong>impacto estableci<strong>en</strong>do, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>la</strong> necesidad<strong>de</strong> acrec<strong>en</strong>tar e integrar <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>indíg<strong>en</strong>as, asegurar su participación a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo elproceso, integrar cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con el géneroy abordar el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad como un elem<strong>en</strong>tointegrante.Las disposiciones <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io núm.169 se v<strong>en</strong>reafirmadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s NacionesUnidas sobre <strong>los</strong> <strong>Derechos</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pueb<strong>los</strong>Indíg<strong>en</strong>as, que establece que:Artículo 32,1. <strong>Los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a<strong>de</strong>terminar y e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s y estrategiaspara el <strong>de</strong>sarrollo o <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> sus tierras oterritorios y otros recursos.2. <strong>Los</strong> Estados celebrarán consultas y cooperarán<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a fe con <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as interesadospor conducto <strong>de</strong> sus propias institucionesrepres<strong>en</strong>tativas a fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er su cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tolibre e informado antes <strong>de</strong> aprobar cualquierproyecto que afecte a sus tierras o territorios yotros recursos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción conel <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> utilización o <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong>recursos minerales, hídricos o <strong>de</strong> otro tipo.3. <strong>Los</strong> Estados establecerán mecanismos eficacespara <strong>la</strong> reparación justa y equitativa por esasactivida<strong>de</strong>s, y se adoptarán medidas a<strong>de</strong>cuadaspara mitigar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias nocivas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nambi<strong>en</strong>tal, económico, social, cultural o espiritual.El <strong>de</strong>recho a b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ganancias que report<strong>en</strong><strong>la</strong> explotación y el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales:<strong>Los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a t<strong>en</strong>er parte <strong>en</strong><strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios que report<strong>en</strong> <strong>la</strong> prospección o explotación<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales <strong>de</strong> sus tierras. La distribución<strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios pue<strong>de</strong> adoptar difer<strong>en</strong>tes formas,como <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> acuerdos específicos con cadacomunidad, <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong> acuerdos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> estadosy <strong>los</strong> territorios autogobernados o <strong>la</strong> redistribución <strong>de</strong>impuestos y ingresos para su aplicación a <strong>los</strong> fines <strong>de</strong><strong>de</strong>sarrollo específicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as.El <strong>de</strong>recho a recibir una in<strong>de</strong>mnización por <strong>los</strong>daños causados por <strong>la</strong> prospección y explotación <strong>de</strong><strong>los</strong> recursos naturales:1) Ver el docum<strong>en</strong>to GB.282/14/2 (para el caso citado <strong>en</strong> el apartado8.2)8.2. Com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> órganos <strong>de</strong>control <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT: recursos naturales<strong>Los</strong> órganos <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT han examinado unagran cantidad <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se afirma que nose efectuaron <strong>la</strong>s consultas correspondi<strong>en</strong>tes con <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> prospección y<strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales. El caso que sepres<strong>en</strong>ta a continuación es ilustrativo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>safíos que<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar muchos países durante <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.Ecuador: Consulta re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong>recursos naturalesEn 1998, el Gobierno ecuatoriano celebró un contrato con108 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS Y TRIBALES EN LA PRÁCTICA - UNA GUÍA SOBRE EL CONVENIO NÚM. 169 DE LA OIT
- Page 3 and 4:
ÍndiceReconocimientos ······
- Page 5 and 6:
ReconocimientosEste trabajo es el r
- Page 7 and 8:
Cómo usar esta GuíaEsta Guía no
- Page 9 and 10:
I.Identificaciónde los pueblosind
- Page 13 and 14:
preexistencia de la personalidad de
- Page 15 and 16:
formas de expresar su identidad. La
- Page 17:
Después de que el Convenio núm. 1
- Page 21 and 22:
asimismo en el reconocimiento de la
- Page 23 and 24:
Además, ninguno de los registros a
- Page 25 and 26:
II.El concepto de pueblosindígenas
- Page 27 and 28:
El Gobierno de Suecia recientemente
- Page 29 and 30:
III.Responsabilidadesde los gobiern
- Page 31 and 32:
Los órganos de control de la OIT h
- Page 33 and 34:
Coordinación sobre temas indígena
- Page 35 and 36:
Mecanismos específicos sobre los p
- Page 37 and 38:
3.4. Disposiciones clave para la im
- Page 39 and 40:
data y arraigada que afecta a los p
- Page 41 and 42:
El Grupo de Trabajo estableció pun
- Page 43 and 44:
diversas áreas, estos derechos no
- Page 45 and 46:
Indígenas bajo Custodia Policial y
- Page 47 and 48:
46 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS IND
- Page 49:
48IV. Instituciones indígenas
- Page 52 and 53:
El sistema de gobierno tradicional
- Page 54:
incluso los tribunales establecidos
- Page 58 and 59: El artículo 4 de la Ley 445 sobre
- Page 60 and 61: 5.1. Consulta y participación: La
- Page 62 and 63: La obligación de consultar a los p
- Page 64 and 65: La Declaración de las Naciones Uni
- Page 66 and 67: asimismo que las consultas efectuad
- Page 68 and 69: negocios, la cría de renos, la pis
- Page 70 and 71: departamentales, los Gobiernos Muni
- Page 72 and 73: un equilibrio de géneros y garanti
- Page 74 and 75: S. Errico, B. A. Hocking, “Repara
- Page 76 and 77: de sus derechos surge del Acuerdo s
- Page 78 and 79: la composición étnica del país d
- Page 80 and 81: Panamá: Unidades territoriales esp
- Page 82 and 83: 6.1. Costumbres y derechoconsuetudi
- Page 84 and 85: que como una aportación complement
- Page 86 and 87: Un enfoque operativo para mejorar e
- Page 88 and 89: por considerarlos “estáticos”,
- Page 90 and 91: implementar las leyes consuetudinar
- Page 92 and 93: 7.1. El concepto de tierraLa mayor
- Page 94 and 95: Por su parte, la Declaración de la
- Page 96 and 97: emplea para un hogar o vivienda.En
- Page 98 and 99: adjudiquen los derechos de los pueb
- Page 100 and 101: su reasentamiento y rehabilitación
- Page 102 and 103: fragmentación y conflictos sociale
- Page 104 and 105: procedimientos de consulta entre la
- Page 106 and 107: Se considera que la Ley de Tribus R
- Page 110 and 111: una compañía para la explotación
- Page 112 and 113: acuerdo común. Una reunión de mer
- Page 114 and 115: 2.3.4.utilización de los recursos
- Page 116 and 117: El artículo 120, referido a las in
- Page 118 and 119: 9.1. El derecho al desarrolloEl der
- Page 120 and 121: La Declaración de las Naciones Uni
- Page 122 and 123: i x . D e s a r r o l l o121
- Page 124 and 125: sobre la implementación de la estr
- Page 126 and 127: experiencia de discriminación de l
- Page 128 and 129: implementado en Kenia y está restr
- Page 130 and 131: Históricamente los pueblos indíge
- Page 132 and 133: Por lo tanto, al abordar con mayor
- Page 134 and 135: 10.2. La calidad de la educación d
- Page 136 and 137: El Marco de Educación para Todos:L
- Page 138 and 139: Considerando que la comunidad baka
- Page 140 and 141: Si bien las políticas de desarroll
- Page 142 and 143: Capacitación, los estudiantes adqu
- Page 144 and 145: derechos consagrados en el Convenio
- Page 146 and 147: 11.1. Servicios adecuados y para to
- Page 148 and 149: Convenio núm. 169 de la OIT:Artíc
- Page 150 and 151: sectorial, 2004.Nepal: Elaboración
- Page 152 and 153: IndiaLos pueblos indígenas de la I
- Page 154 and 155: El interés de la OIT por los puebl
- Page 156 and 157: A fin de resolver esta situación,
- Page 158 and 159:
Estos Convenios han sido ratificado
- Page 161 and 162:
12.3 El acceso a los medios deforma
- Page 163 and 164:
Además de los cursos universitario
- Page 165 and 166:
XIII.Contactos ycooperación a trav
- Page 167 and 168:
13.2. Aplicación práctica: contac
- Page 169 and 170:
En la actualidad, hay parlamentos e
- Page 171 and 172:
El artículo 20 del proyecto de Con
- Page 173 and 174:
XIV.Convenio núm. 169:Ratificació
- Page 175 and 176:
La Conferencia Internacional del Tr
- Page 177 and 178:
Ratificación del Convenio núm. 16
- Page 179 and 180:
Un año después de la entrada en v
- Page 181 and 182:
Noruega: Enfoques innovadores para
- Page 183 and 184:
14.6. Reclamaciones sobre el noCUMP
- Page 185 and 186:
El Convenio núm. 169 entró en vig
- Page 187 and 188:
186Anexos
- Page 189 and 190:
Artículo 5Al aplicar las disposici
- Page 191 and 192:
actividades asalariadas trabajadore
- Page 193 and 194:
Anexo B: Declaración de las Nacion
- Page 195 and 196:
pueblos indígenas puedan entender
- Page 197 and 198:
adoptarán las medidas apropiadas,
- Page 199 and 200:
Anexo D: Índice de casos y referen
- Page 201:
Listado de fotosMike KollöffelPág