11.1. Servicios a<strong>de</strong>cuados y para todospor igualLa Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> saludcomo “un estado <strong>de</strong> completo bi<strong>en</strong>estar físico, m<strong>en</strong>taly social, y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> afecciones o<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.” 1) Esta <strong>de</strong>finición refleja una interpretaciónholística <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que correspon<strong>de</strong> a muchosconceptos tradicionales que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>asti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> salud, <strong>los</strong> cuales incluy<strong>en</strong> aspectosfísicos, m<strong>en</strong>tales, emocionales y espirituales, así como<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre individuos, comunida<strong>de</strong>s, el medioambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.En este s<strong>en</strong>tido, <strong>los</strong> principales factores <strong>de</strong>terminantes<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud van más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia directa <strong>de</strong>l sector<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud e incluy<strong>en</strong> factores tales como el accesoa <strong>la</strong>s tierras, <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>integridad cultural. Por consigui<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras ancestrales, <strong>la</strong>s políticas mal p<strong>la</strong>neadaspara el <strong>de</strong>sarrollo y el reas<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> represión <strong>de</strong> <strong>la</strong>sinstituciones tradicionales, <strong>la</strong>s costumbres y <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias,y <strong>los</strong> cambios drásticos re<strong>la</strong>cionados con el estilo <strong>de</strong> vidason algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que afectan <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as. Muchas comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as, porejemplo, se v<strong>en</strong> extremadam<strong>en</strong>te más afectadas por <strong>la</strong>viol<strong>en</strong>cia, el suicidio y el consumo <strong>de</strong> drogas.1) Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud; http://www.who.int/governance/eb/who_constitution_sp.pdf<strong>Los</strong> efectos negativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonización.Muchos pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as han sufrido un serioefecto negativo <strong>en</strong> su salud y <strong>en</strong> su situación<strong>de</strong>mográfica g<strong>en</strong>eral. Por ejemplo, cuando <strong>en</strong>1976 el Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> India reubicó al puebloonge <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> Pequeña Andamán, que erancazadores, recolectores y pescadores, se produjouna disminución drástica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Lastasas <strong>de</strong> mortalidad infantil se duplicaron <strong>en</strong> <strong>los</strong>siete años compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1978 y 1985,y muchas mujeres quedaron estériles. Uno <strong>de</strong><strong>los</strong> factores <strong>de</strong>terminantes fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutricióncausada por <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong>stinado a<strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da y <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>disponibilidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. 2) Según el c<strong>en</strong>so <strong>de</strong>1991 <strong>de</strong> <strong>la</strong> India, el pueblo onge contaba con 99habitantes, lo cual indica una gran disminución <strong>de</strong><strong>la</strong>s 672 personas registradas <strong>en</strong> 1885. 3)2) V<strong>en</strong>katesan, D. 1990. Ecoci<strong>de</strong> or G<strong>en</strong>oci<strong>de</strong>? The Onge in theAndaman Is<strong>la</strong>nds. Cultural Survival Trimestral 14(4),3) Rao,V.G., Sugunan,A.P., Murhekar , M.V. and Sehgal, S.C.; 2006;Malnutrition and high childhood mortality among the Onge tribe of theAndaman and Nicobar Is<strong>la</strong>nds; Public Health Nutrition: 9(1).xi. Salud y seguridad social145
<strong>Los</strong> datos estadísticos sobre el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as son escasos, sobre todo <strong>en</strong> lo quese refiere a África y Asia. Sin embargo, según <strong>la</strong> OMS, elestado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, tanto <strong>en</strong> paísespobres como <strong>en</strong> <strong>los</strong> industrializados, es siempre peorque el <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, 4) y <strong>los</strong> datos exist<strong>en</strong>tes<strong>de</strong>muestran amplias disparida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre el estado <strong>de</strong>salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as y el <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción.<strong>Los</strong> sistemas tradicionales <strong>de</strong> salud se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do através <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones para satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>sespeciales <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> su <strong>en</strong>tornolocal. <strong>Los</strong> sistemas curativos tradicionales y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónbiomédica coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l mundo.Según <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS, al m<strong>en</strong>os un 80% <strong>de</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo utiliza <strong>los</strong> sistemascurativos tradicionales como principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciónsanitaria. 5)Asimismo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>ascu<strong>en</strong>tan con sistemas tradicionales para brindar seguridadsocial a sus integrantes, incluy<strong>en</strong>do mecanismos paradistribuir <strong>la</strong> riqueza, compartir alim<strong>en</strong>tos y ofrecer trabajoy asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> infortunio. Existe muy pocainformación sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estos sistemas, peropo<strong>de</strong>mos asumir que <strong>de</strong>sempeñan un papel fundam<strong>en</strong>tal,por ejemplo, con respecto a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> remesas<strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores indíg<strong>en</strong>as que emigraron <strong>de</strong> suscomunida<strong>de</strong>s.4) http://www.who.int/mediac<strong>en</strong>tre/factsheets/fs326/<strong>en</strong>/in<strong>de</strong>x.html.5) The Health of Indig<strong>en</strong>ous Peoples - WHO/SDE/HSD/99.1<strong>Los</strong> sistemas curativos y <strong>de</strong> seguridad social tradicionales<strong>de</strong> todo el mundo se han <strong>de</strong>bilitado poco a poco <strong>de</strong>bidoa <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sintegración ambi<strong>en</strong>tal y<strong>los</strong> trastornos sociales. A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> sistemas curativos y<strong>de</strong> seguridad social tradicionales pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er dificulta<strong>de</strong>spara respon<strong>de</strong>r a nuevos <strong>de</strong>safíos re<strong>la</strong>cionados con<strong>los</strong> cambios, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> nuevas<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, valores sociales y roles asociados algénero y a <strong>la</strong> edad.Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as suel<strong>en</strong> estarmarginados <strong>en</strong> cuanto al acceso a <strong>la</strong> salud pública y a<strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> seguridad social, y <strong>en</strong> muchos casos <strong>los</strong>servicios que se brindan no son a<strong>de</strong>cuados o aceptablespara <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as. Por ejemplo, el personal<strong>de</strong> salud pública pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er actitu<strong>de</strong>s discriminatoriashacia <strong>la</strong>s culturas y prácticas indíg<strong>en</strong>as, y suele ser reacioa establecerse <strong>en</strong> áreas remotas; pue<strong>de</strong> haber barrerasidiomáticas; <strong>la</strong> infraestructura suele ser pobre y <strong>los</strong>servicios caros.El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud básica es un <strong>de</strong>rechofundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>los</strong> Estados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación<strong>de</strong> suministrar <strong>los</strong> servicios a<strong>de</strong>cuados a todos <strong>los</strong>ciudadanos. En <strong>los</strong> artícu<strong>los</strong> 24 y 25, el Conv<strong>en</strong>ionúm. 169 estipu<strong>la</strong> que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>b<strong>en</strong>t<strong>en</strong>er acceso igualitario a <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> seguridadsocial y servicios <strong>de</strong> salud, <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar <strong>en</strong>consi<strong>de</strong>ración sus condiciones específicas y prácticastradicionales. Toda vez que sea posible, <strong>los</strong> gobiernos<strong>de</strong>b<strong>en</strong> facilitar <strong>los</strong> recursos para que estos serviciosestén diseñados y contro<strong>la</strong>dos por <strong>los</strong> propios pueb<strong>los</strong>indíg<strong>en</strong>as.Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tribus reconocidas <strong>en</strong> comparación con el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción nacional con indicadores c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong><strong>la</strong> salud (1998-99), India 1)Indicador <strong>de</strong> salud Tribus reconocidas Todos % Difer<strong>en</strong>ciaMortalidad infantilTasa <strong>de</strong> mortalidad neonatalMortalidad infantilMortalidad <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 añosAt<strong>en</strong>ción pr<strong>en</strong>atal% <strong>de</strong> partos <strong>en</strong> instituciones% <strong>de</strong> mujeres con anemia% <strong>de</strong> niños <strong>de</strong>snutridos (peso por edad)Vacunación completa84,253,346,3126,656,517,164,955,926,467,643,429,394,965,433,651,847,042,024,522,858,033,413,649,125,218,737,11) NFHS, 1998-99, citado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, 2005, Tab<strong>la</strong> 2.11146 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS Y TRIBALES EN LA PRÁCTICA - UNA GUÍA SOBRE EL CONVENIO NÚM. 169 DE LA OIT
- Page 3 and 4:
ÍndiceReconocimientos ······
- Page 5 and 6:
ReconocimientosEste trabajo es el r
- Page 7 and 8:
Cómo usar esta GuíaEsta Guía no
- Page 9 and 10:
I.Identificaciónde los pueblosind
- Page 13 and 14:
preexistencia de la personalidad de
- Page 15 and 16:
formas de expresar su identidad. La
- Page 17:
Después de que el Convenio núm. 1
- Page 21 and 22:
asimismo en el reconocimiento de la
- Page 23 and 24:
Además, ninguno de los registros a
- Page 25 and 26:
II.El concepto de pueblosindígenas
- Page 27 and 28:
El Gobierno de Suecia recientemente
- Page 29 and 30:
III.Responsabilidadesde los gobiern
- Page 31 and 32:
Los órganos de control de la OIT h
- Page 33 and 34:
Coordinación sobre temas indígena
- Page 35 and 36:
Mecanismos específicos sobre los p
- Page 37 and 38:
3.4. Disposiciones clave para la im
- Page 39 and 40:
data y arraigada que afecta a los p
- Page 41 and 42:
El Grupo de Trabajo estableció pun
- Page 43 and 44:
diversas áreas, estos derechos no
- Page 45 and 46:
Indígenas bajo Custodia Policial y
- Page 47 and 48:
46 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS IND
- Page 49:
48IV. Instituciones indígenas
- Page 52 and 53:
El sistema de gobierno tradicional
- Page 54:
incluso los tribunales establecidos
- Page 58 and 59:
El artículo 4 de la Ley 445 sobre
- Page 60 and 61:
5.1. Consulta y participación: La
- Page 62 and 63:
La obligación de consultar a los p
- Page 64 and 65:
La Declaración de las Naciones Uni
- Page 66 and 67:
asimismo que las consultas efectuad
- Page 68 and 69:
negocios, la cría de renos, la pis
- Page 70 and 71:
departamentales, los Gobiernos Muni
- Page 72 and 73:
un equilibrio de géneros y garanti
- Page 74 and 75:
S. Errico, B. A. Hocking, “Repara
- Page 76 and 77:
de sus derechos surge del Acuerdo s
- Page 78 and 79:
la composición étnica del país d
- Page 80 and 81:
Panamá: Unidades territoriales esp
- Page 82 and 83:
6.1. Costumbres y derechoconsuetudi
- Page 84 and 85:
que como una aportación complement
- Page 86 and 87:
Un enfoque operativo para mejorar e
- Page 88 and 89:
por considerarlos “estáticos”,
- Page 90 and 91:
implementar las leyes consuetudinar
- Page 92 and 93:
7.1. El concepto de tierraLa mayor
- Page 94 and 95:
Por su parte, la Declaración de la
- Page 96 and 97: emplea para un hogar o vivienda.En
- Page 98 and 99: adjudiquen los derechos de los pueb
- Page 100 and 101: su reasentamiento y rehabilitación
- Page 102 and 103: fragmentación y conflictos sociale
- Page 104 and 105: procedimientos de consulta entre la
- Page 106 and 107: Se considera que la Ley de Tribus R
- Page 108 and 109: 8.1. Derechos a los recursosnatural
- Page 110 and 111: una compañía para la explotación
- Page 112 and 113: acuerdo común. Una reunión de mer
- Page 114 and 115: 2.3.4.utilización de los recursos
- Page 116 and 117: El artículo 120, referido a las in
- Page 118 and 119: 9.1. El derecho al desarrolloEl der
- Page 120 and 121: La Declaración de las Naciones Uni
- Page 122 and 123: i x . D e s a r r o l l o121
- Page 124 and 125: sobre la implementación de la estr
- Page 126 and 127: experiencia de discriminación de l
- Page 128 and 129: implementado en Kenia y está restr
- Page 130 and 131: Históricamente los pueblos indíge
- Page 132 and 133: Por lo tanto, al abordar con mayor
- Page 134 and 135: 10.2. La calidad de la educación d
- Page 136 and 137: El Marco de Educación para Todos:L
- Page 138 and 139: Considerando que la comunidad baka
- Page 140 and 141: Si bien las políticas de desarroll
- Page 142 and 143: Capacitación, los estudiantes adqu
- Page 144 and 145: derechos consagrados en el Convenio
- Page 148 and 149: Convenio núm. 169 de la OIT:Artíc
- Page 150 and 151: sectorial, 2004.Nepal: Elaboración
- Page 152 and 153: IndiaLos pueblos indígenas de la I
- Page 154 and 155: El interés de la OIT por los puebl
- Page 156 and 157: A fin de resolver esta situación,
- Page 158 and 159: Estos Convenios han sido ratificado
- Page 161 and 162: 12.3 El acceso a los medios deforma
- Page 163 and 164: Además de los cursos universitario
- Page 165 and 166: XIII.Contactos ycooperación a trav
- Page 167 and 168: 13.2. Aplicación práctica: contac
- Page 169 and 170: En la actualidad, hay parlamentos e
- Page 171 and 172: El artículo 20 del proyecto de Con
- Page 173 and 174: XIV.Convenio núm. 169:Ratificació
- Page 175 and 176: La Conferencia Internacional del Tr
- Page 177 and 178: Ratificación del Convenio núm. 16
- Page 179 and 180: Un año después de la entrada en v
- Page 181 and 182: Noruega: Enfoques innovadores para
- Page 183 and 184: 14.6. Reclamaciones sobre el noCUMP
- Page 185 and 186: El Convenio núm. 169 entró en vig
- Page 187 and 188: 186Anexos
- Page 189 and 190: Artículo 5Al aplicar las disposici
- Page 191 and 192: actividades asalariadas trabajadore
- Page 193 and 194: Anexo B: Declaración de las Nacion
- Page 195 and 196: pueblos indígenas puedan entender
- Page 197 and 198:
adoptarán las medidas apropiadas,
- Page 199 and 200:
Anexo D: Índice de casos y referen
- Page 201:
Listado de fotosMike KollöffelPág