Históricam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as han estado <strong>en</strong>tre<strong>los</strong> sectores sociales <strong>de</strong> mayor exclusión y con mayores<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l mundo. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que másinci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas que aquejan a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>indíg<strong>en</strong>as es <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad.En el mundo son millones <strong>los</strong> niños indíg<strong>en</strong>as que estánprivados <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación. 1)1) http://portal.unesco.org/education/<strong>en</strong>/ev.php-URL_ID=30859&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html.Problemas re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> educación queafectan a <strong>los</strong> niños indíg<strong>en</strong>asDesigualdad <strong>en</strong> el acceso a <strong>la</strong> educación.En comparación con <strong>la</strong>s personas no indíg<strong>en</strong>as,<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> han recibido<strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>los</strong> años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad; <strong>en</strong> México, <strong>los</strong>miembros adultos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as hanrecibido <strong>en</strong> promedio tres años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad,<strong>en</strong> comparación con <strong>los</strong> seis años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridadque recib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que no son indíg<strong>en</strong>asy <strong>en</strong> Perú, <strong>los</strong> miembros adultos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>indíg<strong>en</strong>as han recibido <strong>en</strong> promedio seis años<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> tanto que aquel<strong>los</strong> que no sonmiembros <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as han recibidonueve. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong>g<strong>en</strong>eral cu<strong>en</strong>tan con doc<strong>en</strong>tes que pose<strong>en</strong> m<strong>en</strong>orexperi<strong>en</strong>cia y formación, y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><strong>la</strong> educación bilingüe es <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong>factores que más inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas queaquejan a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> América Latinaes <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad. 2)Supresión <strong>de</strong> <strong>los</strong> idiomas indíg<strong>en</strong>as.<strong>Los</strong> Estados nórdicos históricam<strong>en</strong>te adoptarony ejecutaron políticas dirigidas a <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong>2) Williams, Sandra (2007) Indig<strong>en</strong>ous Education Latin America,avai<strong>la</strong>ble at http://poverty.suite101.com/article.cfm/indig<strong>en</strong>ous_education_<strong>la</strong>tin_america.<strong>la</strong> cultura indíg<strong>en</strong>a sámi, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a través<strong>de</strong>l sistema educativo. Durante el siglo XIX, ycomo parte una ag<strong>en</strong>da nacionalista, Noruega<strong>de</strong>cidió convertir a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> sámi <strong>en</strong>personas lo más noruegas posible. En virtud <strong>de</strong>dicha <strong>de</strong>cisión, el idioma sámi fue prohibido <strong>en</strong> <strong>la</strong>sescue<strong>la</strong>s noruegas hasta fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>lses<strong>en</strong>ta. 3)Niños indíg<strong>en</strong>as y trabajo infantilLas investigaciones realizadas por <strong>la</strong> OIThan puesto <strong>de</strong> manifiesto que <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia<strong>de</strong>l trabajo infantil que daña <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong>niños, su seguridad y/o su integridad moral es<strong>de</strong>sproporcionada <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> niños indíg<strong>en</strong>as, comotambién <strong>la</strong>s peores formas <strong>de</strong>l trabajo infantil, queincluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> esc<strong>la</strong>vitud, el trabajo forzoso, el tráfico<strong>de</strong> niños, <strong>los</strong> conflictos armados, <strong>la</strong> prostitución, <strong>la</strong>pornografía y otras activida<strong>de</strong>s ilícitas como sería eltráfico <strong>de</strong> drogas. La lucha contra el trabajo infantil<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> niños indíg<strong>en</strong>as exige un abordaje basado<strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> el cual el acceso a <strong>la</strong> educación ysu calidad son elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve.Ver: Pautas para <strong>la</strong> Lucha contra el Trabajo Infantil<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as y <strong>Tribales</strong>, OIT 2007.3) John H<strong>en</strong>riks<strong>en</strong>: Key Principles in Implem<strong>en</strong>ting ILOConv<strong>en</strong>tion No. 169, ILO, 2008.x. Educación129
El problema <strong>de</strong> muchos pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cióncon <strong>la</strong> educación no es sólo una cuestión <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or calidad o aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> educación formalsino también <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos y objetivos perseguidospor <strong>la</strong> educación que se pone a su disposición. Exist<strong>en</strong>numerosos ejemp<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> educación ha sidoun elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> estado que seproponían asimi<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>lresto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, medidas que contribuían a <strong>la</strong>erradicación <strong>de</strong> sus culturas, idiomas y formas <strong>de</strong> vida.Por lo tanto, <strong>en</strong> lo que a educación se refiere, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong> aspectos al implem<strong>en</strong>tar elConv<strong>en</strong>io:• Aspectos individuales y colectivos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong>educación;• La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>indíg<strong>en</strong>as;• La reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación y el prejuicio através <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación.10.1. Aspectos individuales y colectivos<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educaciónEl Comité <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Derechos</strong> <strong>de</strong>l Niño, <strong>en</strong> suObservación G<strong>en</strong>eral Nº 11 (2009) manifiesta <strong>la</strong>dualidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos individuales y colectivos<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>testérminos:La educación <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños indíg<strong>en</strong>as contribuyetanto a su <strong>de</strong>sarrollo individual y al <strong>de</strong>sarrollocomunitario como a su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>sociedad <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio. Una educación <strong>de</strong>calidad permite que <strong>los</strong> niños indíg<strong>en</strong>as ejerzany disfrut<strong>en</strong> sus <strong>de</strong>rechos económicos, sociales yculturales <strong>en</strong> su b<strong>en</strong>eficio personal y <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio<strong>de</strong> su comunidad. A<strong>de</strong>más, refuerza <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong> <strong>los</strong> niños para ejercer sus <strong>de</strong>rechos civiles a fin<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos políticos para mejorar<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos humanos. Así, <strong>la</strong>realización <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños indíg<strong>en</strong>as a<strong>la</strong> educación es un medio es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> lograr elreconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>libre <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as. 4)4) Comité <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Derechos</strong> <strong>de</strong>l Niño, Observación G<strong>en</strong>eral Nº 11El <strong>de</strong>recho internacional <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos humanosreconoce el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación como <strong>de</strong>rechofundam<strong>en</strong>tal para todos. La educación les permite a <strong>la</strong>spersonas lograr el <strong>de</strong>sarrollo pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su personalidad ycapacida<strong>de</strong>s y les permite participar <strong>en</strong> forma efectiva <strong>en</strong><strong>la</strong> sociedad. Estos <strong>de</strong>rechos individuales a <strong>la</strong> educaciónse <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran consagrados <strong>en</strong> el Pacto Internacional<strong>de</strong> <strong>Derechos</strong> Económicos, Sociales y Culturales y <strong>en</strong><strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>los</strong> <strong>Derechos</strong> <strong>de</strong>l Niño ya que <strong>en</strong>el<strong>los</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos humanos internacionales admite queaún cuando esté pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tado, el <strong>de</strong>rechoindividual a <strong>la</strong> educación no es sufici<strong>en</strong>te para satisfacer<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong><strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s individuales y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación,<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos y necesida<strong>de</strong>seducativos colectivos, que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> sus historias,culturas, valores, idiomas, conocimi<strong>en</strong>tos, estrategias <strong>de</strong>subsist<strong>en</strong>cia y modos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que les son propiosy <strong>los</strong> distingu<strong>en</strong> <strong>de</strong> otros, como así también <strong>de</strong> su <strong>de</strong>seo<strong>de</strong> transmitir<strong>los</strong> a g<strong>en</strong>eraciones futuras.130 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS Y TRIBALES EN LA PRÁCTICA - UNA GUÍA SOBRE EL CONVENIO NÚM. 169 DE LA OIT
- Page 3 and 4:
ÍndiceReconocimientos ······
- Page 5 and 6:
ReconocimientosEste trabajo es el r
- Page 7 and 8:
Cómo usar esta GuíaEsta Guía no
- Page 9 and 10:
I.Identificaciónde los pueblosind
- Page 13 and 14:
preexistencia de la personalidad de
- Page 15 and 16:
formas de expresar su identidad. La
- Page 17:
Después de que el Convenio núm. 1
- Page 21 and 22:
asimismo en el reconocimiento de la
- Page 23 and 24:
Además, ninguno de los registros a
- Page 25 and 26:
II.El concepto de pueblosindígenas
- Page 27 and 28:
El Gobierno de Suecia recientemente
- Page 29 and 30:
III.Responsabilidadesde los gobiern
- Page 31 and 32:
Los órganos de control de la OIT h
- Page 33 and 34:
Coordinación sobre temas indígena
- Page 35 and 36:
Mecanismos específicos sobre los p
- Page 37 and 38:
3.4. Disposiciones clave para la im
- Page 39 and 40:
data y arraigada que afecta a los p
- Page 41 and 42:
El Grupo de Trabajo estableció pun
- Page 43 and 44:
diversas áreas, estos derechos no
- Page 45 and 46:
Indígenas bajo Custodia Policial y
- Page 47 and 48:
46 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS IND
- Page 49:
48IV. Instituciones indígenas
- Page 52 and 53:
El sistema de gobierno tradicional
- Page 54:
incluso los tribunales establecidos
- Page 58 and 59:
El artículo 4 de la Ley 445 sobre
- Page 60 and 61:
5.1. Consulta y participación: La
- Page 62 and 63:
La obligación de consultar a los p
- Page 64 and 65:
La Declaración de las Naciones Uni
- Page 66 and 67:
asimismo que las consultas efectuad
- Page 68 and 69:
negocios, la cría de renos, la pis
- Page 70 and 71:
departamentales, los Gobiernos Muni
- Page 72 and 73:
un equilibrio de géneros y garanti
- Page 74 and 75:
S. Errico, B. A. Hocking, “Repara
- Page 76 and 77:
de sus derechos surge del Acuerdo s
- Page 78 and 79:
la composición étnica del país d
- Page 80 and 81: Panamá: Unidades territoriales esp
- Page 82 and 83: 6.1. Costumbres y derechoconsuetudi
- Page 84 and 85: que como una aportación complement
- Page 86 and 87: Un enfoque operativo para mejorar e
- Page 88 and 89: por considerarlos “estáticos”,
- Page 90 and 91: implementar las leyes consuetudinar
- Page 92 and 93: 7.1. El concepto de tierraLa mayor
- Page 94 and 95: Por su parte, la Declaración de la
- Page 96 and 97: emplea para un hogar o vivienda.En
- Page 98 and 99: adjudiquen los derechos de los pueb
- Page 100 and 101: su reasentamiento y rehabilitación
- Page 102 and 103: fragmentación y conflictos sociale
- Page 104 and 105: procedimientos de consulta entre la
- Page 106 and 107: Se considera que la Ley de Tribus R
- Page 108 and 109: 8.1. Derechos a los recursosnatural
- Page 110 and 111: una compañía para la explotación
- Page 112 and 113: acuerdo común. Una reunión de mer
- Page 114 and 115: 2.3.4.utilización de los recursos
- Page 116 and 117: El artículo 120, referido a las in
- Page 118 and 119: 9.1. El derecho al desarrolloEl der
- Page 120 and 121: La Declaración de las Naciones Uni
- Page 122 and 123: i x . D e s a r r o l l o121
- Page 124 and 125: sobre la implementación de la estr
- Page 126 and 127: experiencia de discriminación de l
- Page 128 and 129: implementado en Kenia y está restr
- Page 132 and 133: Por lo tanto, al abordar con mayor
- Page 134 and 135: 10.2. La calidad de la educación d
- Page 136 and 137: El Marco de Educación para Todos:L
- Page 138 and 139: Considerando que la comunidad baka
- Page 140 and 141: Si bien las políticas de desarroll
- Page 142 and 143: Capacitación, los estudiantes adqu
- Page 144 and 145: derechos consagrados en el Convenio
- Page 146 and 147: 11.1. Servicios adecuados y para to
- Page 148 and 149: Convenio núm. 169 de la OIT:Artíc
- Page 150 and 151: sectorial, 2004.Nepal: Elaboración
- Page 152 and 153: IndiaLos pueblos indígenas de la I
- Page 154 and 155: El interés de la OIT por los puebl
- Page 156 and 157: A fin de resolver esta situación,
- Page 158 and 159: Estos Convenios han sido ratificado
- Page 161 and 162: 12.3 El acceso a los medios deforma
- Page 163 and 164: Además de los cursos universitario
- Page 165 and 166: XIII.Contactos ycooperación a trav
- Page 167 and 168: 13.2. Aplicación práctica: contac
- Page 169 and 170: En la actualidad, hay parlamentos e
- Page 171 and 172: El artículo 20 del proyecto de Con
- Page 173 and 174: XIV.Convenio núm. 169:Ratificació
- Page 175 and 176: La Conferencia Internacional del Tr
- Page 177 and 178: Ratificación del Convenio núm. 16
- Page 179 and 180: Un año después de la entrada en v
- Page 181 and 182:
Noruega: Enfoques innovadores para
- Page 183 and 184:
14.6. Reclamaciones sobre el noCUMP
- Page 185 and 186:
El Convenio núm. 169 entró en vig
- Page 187 and 188:
186Anexos
- Page 189 and 190:
Artículo 5Al aplicar las disposici
- Page 191 and 192:
actividades asalariadas trabajadore
- Page 193 and 194:
Anexo B: Declaración de las Nacion
- Page 195 and 196:
pueblos indígenas puedan entender
- Page 197 and 198:
adoptarán las medidas apropiadas,
- Page 199 and 200:
Anexo D: Índice de casos y referen
- Page 201:
Listado de fotosMike KollöffelPág