A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l anterior Conv<strong>en</strong>io núm. 107 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT,adoptado <strong>en</strong> 1957, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s “pob<strong>la</strong>cionesindíg<strong>en</strong>as y tribales”, el Conv<strong>en</strong>io núm. 169 utiliza eltérmino “pueb<strong>los</strong>”. 1) Durante <strong>los</strong> <strong>de</strong>bates previos a <strong>la</strong>adopción <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io núm. 169 se <strong>de</strong>cidió que estetérmino era el único que podía usarse para <strong>de</strong>scribir a <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as y tribales: “parece haber un acuerdog<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que el término «pueb<strong>los</strong>» reflejamejor <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad característica a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bería aspirarun conv<strong>en</strong>io revisado con el fin <strong>de</strong> reconocer a estosgrupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción”; (Confer<strong>en</strong>cia Internacional <strong>de</strong>lTrabajo, 75.a reunión. Revisión Parcial <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io sobre<strong>los</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as y <strong>Tribales</strong>, 1957 (núm. 107). InformeVI(2), Ginebra 1988, pp. 12-14).Sin embargo, durante <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io núm. 169<strong>en</strong> 1989, dado que el mandato <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT son <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechoseconómicos y sociales, se consi<strong>de</strong>ró que estaba fuera<strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia interpretar el concepto político <strong>de</strong> libre<strong>de</strong>terminación. Por esta razón, se incluyó <strong>en</strong> el artículo1(3) un <strong>de</strong>scargo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el término “pueb<strong>los</strong>”:Conv<strong>en</strong>io núm. 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, artículo 1(3).La utilización <strong>de</strong>l término pueb<strong>los</strong> <strong>en</strong> este Conv<strong>en</strong>iono <strong>de</strong>berá interpretarse <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que t<strong>en</strong>gaimplicación alguna <strong>en</strong> lo que atañe a <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechosque pueda conferirse a dicho término <strong>en</strong> el<strong>de</strong>recho internacional.El objetivo <strong>de</strong>l artículo 1(3) era por tanto evitarcuestionami<strong>en</strong>tos legales internacionales <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción conel concepto <strong>de</strong> “pueb<strong>los</strong>”, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong>libre <strong>de</strong>terminación, que se reconoce como un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>“todos <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>”, según está establecido <strong>en</strong> el artículo1 <strong>de</strong>l Pacto Internacional <strong>de</strong> <strong>Derechos</strong> Civiles y Políticos,y <strong>de</strong>l Pacto Internacional <strong>de</strong> <strong>Derechos</strong> Económicos,Sociales y Culturales.Con <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidassobre <strong>los</strong> <strong>Derechos</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> 2007,<strong>la</strong> comunidad internacional reconoció el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> libre<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as:1) El Conv<strong>en</strong>io sobre <strong>los</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as y <strong>Tribales</strong>, núm. 107(1957) fue revisado por el Conv<strong>en</strong>io núm. 169. Por lo tanto ya no estáabierto para ratificación, pero sigue vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> varios países (por ej.Bang<strong>la</strong><strong>de</strong>sh, India y Pakistán).La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre<strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as ytribales i<strong>de</strong>ntifica como pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as a <strong>los</strong>“pueb<strong>los</strong>” con el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> libre <strong>de</strong>terminación:Artículo 3<strong>Los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong>libre <strong>de</strong>terminación. En virtud <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>recho<strong>de</strong>terminan librem<strong>en</strong>te su condición política ypersigu<strong>en</strong> librem<strong>en</strong>te su <strong>de</strong>sarrollo económico,social y cultural.Artículo 4<strong>Los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> ejercicio <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho<strong>de</strong> libre <strong>de</strong>terminación, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong>autonomía o al autogobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestionesre<strong>la</strong>cionadas con sus asuntos internos y locales,así como a disponer <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios para financiarsus funciones autónomas.La Dec<strong>la</strong>ración reconoce que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as,sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho<strong>de</strong> perseguir librem<strong>en</strong>te su <strong>de</strong>sarrollo económico, socialy cultural. Este <strong>de</strong>recho no pue<strong>de</strong> hacerse realidad salvoque sus prácticas, costumbres, priorida<strong>de</strong>s e institucionesestán totalm<strong>en</strong>te reconocidas.James Anaya (2008; citado <strong>en</strong> H<strong>en</strong>riks<strong>en</strong> 2008), el Re<strong>la</strong>torEspecial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>los</strong><strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong>staca que <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración repres<strong>en</strong>taun corte con <strong>la</strong> negación histórica y continua <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<strong>de</strong> libre <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, y ape<strong>la</strong> a<strong>los</strong> estados a que remedi<strong>en</strong> esa negación.<strong>Los</strong> artícu<strong>los</strong> restantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración explican <strong>en</strong>mayor <strong>de</strong>talle <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación<strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> sus característicascomunes y establec<strong>en</strong> <strong>los</strong> parámetros para <strong>la</strong>s medidast<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a implem<strong>en</strong>tar un futuro <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> libre<strong>de</strong>terminación esté asegurada para el<strong>los</strong>. La Dec<strong>la</strong>raciónexige que <strong>los</strong> estados, <strong>en</strong> consulta y cooperación con <strong>los</strong>pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, adoptarán <strong>la</strong>s medidas apropiadas,incluidas medidas legis<strong>la</strong>tivas, para alcanzar <strong>los</strong> fines <strong>de</strong> <strong>la</strong>pres<strong>en</strong>te Dec<strong>la</strong>ración (artículo 38); incluido el <strong>de</strong>recho “a<strong>la</strong> autonomía o al autogobierno” <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con “sus asuntos internos y locales” (artículo4), <strong>de</strong> acuerdo con sus propias instituciones, prácticas ycostumbres.ii. El concepto <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos25
El Gobierno <strong>de</strong> Suecia reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dosocasiones (Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU E/C.12/SWE/5 2006 y CCPR/C/SWE/6 2007) reconocióexplícitam<strong>en</strong>te que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, incluidos<strong>los</strong> sámi <strong>en</strong> Suecia, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libre<strong>de</strong>terminación <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong>l artículo 1 <strong>de</strong>l CCPRy CESCR: “El Gobierno <strong>de</strong> Suecia consi<strong>de</strong>ra que<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libre<strong>de</strong>terminación <strong>en</strong> tanto constituyan pueb<strong>los</strong> <strong>de</strong>ntro<strong>de</strong>l significado <strong>de</strong>l artículo <strong>de</strong>l Pacto Internacional<strong>de</strong> <strong>Derechos</strong> Civiles y Políticos <strong>de</strong> 1966, y <strong>de</strong>lPacto Internacional <strong>de</strong> <strong>Derechos</strong> Económicos,Sociales y Culturales <strong>de</strong> 1966” (Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>ONU CCPR/C/SWE/6 2007: párr. 5).Asimismo, <strong>la</strong> Ley Danesa sobre el Autogobierno <strong>en</strong>Gro<strong>en</strong><strong>la</strong>ndia <strong>de</strong> 2008 (ver apartado 4.2.) se basaexplícitam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>rechoa <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l pueblo <strong>de</strong> Gro<strong>en</strong><strong>la</strong>ndiabajo <strong>la</strong> ley internacional.Otro ejemplo <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido es el borrador <strong>de</strong>lConv<strong>en</strong>io Nórdico Sámi (ver apartado 13.2.),formu<strong>la</strong>do por un experto nórdico <strong>en</strong> noviembre<strong>de</strong> 2005 (Nordisk Samekonv<strong>en</strong>sjon 2005), 2)que reconoce que <strong>los</strong> sámi son “un pueblo” con<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación.John H<strong>en</strong>riks<strong>en</strong>: Key Principles in Implem<strong>en</strong>tingILO Conv<strong>en</strong>tion No. 169, ILO, 2008.Cabe <strong>de</strong>stacar también que el Conv<strong>en</strong>io núm. 169no establece ninguna limitación al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> libre<strong>de</strong>terminación o a <strong>la</strong>s obligaciones que <strong>los</strong> Estadost<strong>en</strong>gan bajo el amplio cuerpo <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción internacionalrespecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as y este <strong>de</strong>recho.A<strong>de</strong>más, el artículo 35, congru<strong>en</strong>te con el artículo 19(8) <strong>de</strong><strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, c<strong>la</strong>rifica que el Conv<strong>en</strong>io núm.169 establece normas mínimas cuya aplicación no <strong>de</strong>beríaafectar adversam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos más favorablesotorgados a nivel nacional o a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tosinternacionales ratificados o aceptados por el país <strong>de</strong>acuerdo con el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> tratados internacionales:Conv<strong>en</strong>io núm. 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, artículo 35La aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>teConv<strong>en</strong>io no <strong>de</strong>berá m<strong>en</strong>oscabar <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos y<strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas garantizados a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> interesados<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> otros conv<strong>en</strong>ios y recom<strong>en</strong>daciones,instrum<strong>en</strong>tos internacionales, tratados, o leyes,<strong>la</strong>udos, costumbres o acuerdos nacionales.Artículo 19(8) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> OITEn ningún caso podrá consi<strong>de</strong>rarse que <strong>la</strong>adopción <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io o <strong>de</strong> una recom<strong>en</strong>daciónpor <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia, o <strong>la</strong> ratificación <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>iopor cualquier Miembro, m<strong>en</strong>oscabará cualquierley s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia, costumbre o acuerdo que garanticea <strong>los</strong> trabajadores condiciones más favorablesque <strong>la</strong>s que figur<strong>en</strong> <strong>en</strong> el conv<strong>en</strong>io o <strong>en</strong> <strong>la</strong>recom<strong>en</strong>dación.Mi<strong>en</strong>tras que el Conv<strong>en</strong>io núm. 169 no hace m<strong>en</strong>ción altema <strong>de</strong> libre <strong>de</strong>terminación, sí establece <strong>la</strong> participación,consulta y autogestión y el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>indíg<strong>en</strong>as a <strong>de</strong>cidir sus propias priorida<strong>de</strong>s, lo queconstituy<strong>en</strong> mecanismos importantes para <strong>la</strong> concreción<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> libre <strong>de</strong>terminación tal cual está reflejado<strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración.Las disposiciones <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io núm. 169 y <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>raciónson compatibles y se reafirman mutuam<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong>sdisposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración figuran todas <strong>la</strong>s áreasque se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Conv<strong>en</strong>io. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>raciónafirma <strong>de</strong>rechos que no están contemp<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> elConv<strong>en</strong>io, <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación. 3)2) Una traducción no oficial al inglés <strong>de</strong>l borrador <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io estádisponible <strong>en</strong> el sitio <strong>de</strong>l gobierno noruego: http://odin.<strong>de</strong>p.no/fi<strong>la</strong>rkiv/280873/.3) Para más información consultar: Nota informativa <strong>de</strong>stinada alpersonal <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s asociadas <strong>de</strong>l sistema y donantes: Lasnormas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT y <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre <strong>los</strong><strong>Derechos</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as, 2008, está disponible <strong>en</strong> http://www.pro169.org.26 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS Y TRIBALES EN LA PRÁCTICA - UNA GUÍA SOBRE EL CONVENIO NÚM. 169 DE LA OIT
- Page 3 and 4: ÍndiceReconocimientos ······
- Page 5 and 6: ReconocimientosEste trabajo es el r
- Page 7 and 8: Cómo usar esta GuíaEsta Guía no
- Page 9 and 10: I.Identificaciónde los pueblosind
- Page 13 and 14: preexistencia de la personalidad de
- Page 15 and 16: formas de expresar su identidad. La
- Page 17: Después de que el Convenio núm. 1
- Page 21 and 22: asimismo en el reconocimiento de la
- Page 23 and 24: Además, ninguno de los registros a
- Page 25: II.El concepto de pueblosindígenas
- Page 29 and 30: III.Responsabilidadesde los gobiern
- Page 31 and 32: Los órganos de control de la OIT h
- Page 33 and 34: Coordinación sobre temas indígena
- Page 35 and 36: Mecanismos específicos sobre los p
- Page 37 and 38: 3.4. Disposiciones clave para la im
- Page 39 and 40: data y arraigada que afecta a los p
- Page 41 and 42: El Grupo de Trabajo estableció pun
- Page 43 and 44: diversas áreas, estos derechos no
- Page 45 and 46: Indígenas bajo Custodia Policial y
- Page 47 and 48: 46 LOS DERECHOS DE LOS PUEBLOS IND
- Page 49: 48IV. Instituciones indígenas
- Page 52 and 53: El sistema de gobierno tradicional
- Page 54: incluso los tribunales establecidos
- Page 58 and 59: El artículo 4 de la Ley 445 sobre
- Page 60 and 61: 5.1. Consulta y participación: La
- Page 62 and 63: La obligación de consultar a los p
- Page 64 and 65: La Declaración de las Naciones Uni
- Page 66 and 67: asimismo que las consultas efectuad
- Page 68 and 69: negocios, la cría de renos, la pis
- Page 70 and 71: departamentales, los Gobiernos Muni
- Page 72 and 73: un equilibrio de géneros y garanti
- Page 74 and 75: S. Errico, B. A. Hocking, “Repara
- Page 76 and 77:
de sus derechos surge del Acuerdo s
- Page 78 and 79:
la composición étnica del país d
- Page 80 and 81:
Panamá: Unidades territoriales esp
- Page 82 and 83:
6.1. Costumbres y derechoconsuetudi
- Page 84 and 85:
que como una aportación complement
- Page 86 and 87:
Un enfoque operativo para mejorar e
- Page 88 and 89:
por considerarlos “estáticos”,
- Page 90 and 91:
implementar las leyes consuetudinar
- Page 92 and 93:
7.1. El concepto de tierraLa mayor
- Page 94 and 95:
Por su parte, la Declaración de la
- Page 96 and 97:
emplea para un hogar o vivienda.En
- Page 98 and 99:
adjudiquen los derechos de los pueb
- Page 100 and 101:
su reasentamiento y rehabilitación
- Page 102 and 103:
fragmentación y conflictos sociale
- Page 104 and 105:
procedimientos de consulta entre la
- Page 106 and 107:
Se considera que la Ley de Tribus R
- Page 108 and 109:
8.1. Derechos a los recursosnatural
- Page 110 and 111:
una compañía para la explotación
- Page 112 and 113:
acuerdo común. Una reunión de mer
- Page 114 and 115:
2.3.4.utilización de los recursos
- Page 116 and 117:
El artículo 120, referido a las in
- Page 118 and 119:
9.1. El derecho al desarrolloEl der
- Page 120 and 121:
La Declaración de las Naciones Uni
- Page 122 and 123:
i x . D e s a r r o l l o121
- Page 124 and 125:
sobre la implementación de la estr
- Page 126 and 127:
experiencia de discriminación de l
- Page 128 and 129:
implementado en Kenia y está restr
- Page 130 and 131:
Históricamente los pueblos indíge
- Page 132 and 133:
Por lo tanto, al abordar con mayor
- Page 134 and 135:
10.2. La calidad de la educación d
- Page 136 and 137:
El Marco de Educación para Todos:L
- Page 138 and 139:
Considerando que la comunidad baka
- Page 140 and 141:
Si bien las políticas de desarroll
- Page 142 and 143:
Capacitación, los estudiantes adqu
- Page 144 and 145:
derechos consagrados en el Convenio
- Page 146 and 147:
11.1. Servicios adecuados y para to
- Page 148 and 149:
Convenio núm. 169 de la OIT:Artíc
- Page 150 and 151:
sectorial, 2004.Nepal: Elaboración
- Page 152 and 153:
IndiaLos pueblos indígenas de la I
- Page 154 and 155:
El interés de la OIT por los puebl
- Page 156 and 157:
A fin de resolver esta situación,
- Page 158 and 159:
Estos Convenios han sido ratificado
- Page 161 and 162:
12.3 El acceso a los medios deforma
- Page 163 and 164:
Además de los cursos universitario
- Page 165 and 166:
XIII.Contactos ycooperación a trav
- Page 167 and 168:
13.2. Aplicación práctica: contac
- Page 169 and 170:
En la actualidad, hay parlamentos e
- Page 171 and 172:
El artículo 20 del proyecto de Con
- Page 173 and 174:
XIV.Convenio núm. 169:Ratificació
- Page 175 and 176:
La Conferencia Internacional del Tr
- Page 177 and 178:
Ratificación del Convenio núm. 16
- Page 179 and 180:
Un año después de la entrada en v
- Page 181 and 182:
Noruega: Enfoques innovadores para
- Page 183 and 184:
14.6. Reclamaciones sobre el noCUMP
- Page 185 and 186:
El Convenio núm. 169 entró en vig
- Page 187 and 188:
186Anexos
- Page 189 and 190:
Artículo 5Al aplicar las disposici
- Page 191 and 192:
actividades asalariadas trabajadore
- Page 193 and 194:
Anexo B: Declaración de las Nacion
- Page 195 and 196:
pueblos indígenas puedan entender
- Page 197 and 198:
adoptarán las medidas apropiadas,
- Page 199 and 200:
Anexo D: Índice de casos y referen
- Page 201:
Listado de fotosMike KollöffelPág