View/Open - DSpace - Tor Vergata - Università degli Studi di Roma ...
View/Open - DSpace - Tor Vergata - Università degli Studi di Roma ...
View/Open - DSpace - Tor Vergata - Università degli Studi di Roma ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
2. La frode alla legge nel <strong>di</strong>ritto romano 17<br />
I testi dell‟epoca romana che tra<strong>di</strong>zionalmente formulano il<br />
concetto della fraus legi sono tre noti frammenti, due del Digesto<br />
e uno del Co<strong>di</strong>ce.<br />
Maggiore rilevanza viene attribuita al frammento <strong>di</strong> Paolo<br />
“contra legem facit qui id facit quod lex prohibet, in fraudem<br />
vero qui, salvis verbis, sententiam eius circumvenit ” 18 e a quello<br />
<strong>di</strong> Ulpiano “fraus enim legi f it, ubi quid f ieri noluit, f ieri autem<br />
non vetuit, id f it et quod <strong>di</strong>stat ρητòν άπò διάνοιάς hoc <strong>di</strong>stat<br />
fraus” 19 .<br />
Un ulteriore frammento in cui si affaccia la problematica<br />
relativa alla frode, ma che in ogni caso non rappresenta un testo<br />
fondamentale risale alla “Constitutio Theodosiana” nella quale si<br />
legge “Non dubium est in legem committere eum , qui verba<br />
legis amplexus contra legis nititur voluntatem: nec poenas<br />
insertas legibus evitabit, qui se contra iuris sententiam scaeva<br />
praerogativa verborum fraudulenter excusat: nullum enim<br />
pactum, nullam conventionem, nullum contrac tum inter eos<br />
videri volumus subsecutum, qui contrahunt lege contrahere<br />
prohibente”.<br />
I primi due testi, dal punto <strong>di</strong> vista concettuale <strong>di</strong>cono<br />
molto poco. Da entrambi si ricava la concezione antitetica tra<br />
verba legis (per Ulpiano ρητòν) e sententia legis (per Ulpiano<br />
διάνοιa).<br />
Nel frammento risalente alla Constitutio Theodosiana,<br />
17 Per una trattazione ampia sull‟argomento cfr. V. FASCIONE L., Fraus legi. Indagine sulla<br />
concezione <strong>di</strong> frode alla legge nlla lotta politica e nella esperienza giuri<strong>di</strong>ca romana, Milano,<br />
1983; ROTONDI G., Gli atti in frode alla legge nella dottrina romana e nella sua evoluzione<br />
posteriore, <strong>Tor</strong>ino, 1911.<br />
18 Paolo, D. I, 3, 29, De legibus senatusque consultis, Libro singulari ad legem Cinciam.<br />
19 Ulpiano, D. I, 3, 30 libro IV ad E<strong>di</strong>ctum. Sull‟argomento si veda ROTONDI, op. cit., p.<br />
117 e segg.; PACCHIONI, “Sull‟ in fraudem legis agere, in Riv. Dir. Comm., 1911, II, p. 32.<br />
18