Digitale versie - Afbeeldinge ende Levens beschryvinge van de ...

De titel Heer
Onderstaande tekst is letterlijk overgenomen uit
een artikel van J. van der Horst, Haarlems
Dagblad 19 Dec. 1998.
Ons woord ‘heer’ is duidelijk niet aan het Frans
ontleend. Het betekent wel ongeveer hetzelfde
als het Franse ‘monsieur’, maar verder lijken ze
helemaal niet op elkaar. Toch zou het
Nederlandse woord niet bestaan hebben als het
Frans of het Latijn er niet was geweest. Maar
om dat uit te leggen moeten we terug in de
geschiedenis.
Terug naar de periode van 500 tot 1000; de tijd
van Karel de Grote. Het is de tijd dat het
heidense West-Europa stukje bij beetje bekeerd
werd tot het Christendom. De tijd ook dat West-
Europa leerde lezen en schrijven. En dat er tal
van nieuwe woorden opduiken om allerlei
kerkelijke begrippen uit het Latijn om te zetten
in de gewone taal van de mensen. Nieuwe
woorden, of nieuwe Christelijke betekenissen
voor al bestaande woorden, zoals kerk, basiliek,
offer, bisschop, aalmoes, zegen, zonde,
klooster, non en monnik.
Voorzover we kunnen nagaan is het oudste
woord voor heer in de Germaanse talen iets als
‘vroon’ *1 geweest. In het Gotisch uit de 4e
eeuw na Christus komen we het tegen als
‘frauja’. Ook in de West-Germaanse talen moet
er zoiets geweest zijn, wat onderandere blijkt
uit de plaatsnaam Franeker, vroeger ook wel
Fronakre geheten, akker van de heer. Maar
behalve enkele restjes in aardrijkskundige
namen is er van dit oude woord niets meer over.
Men is overgestapt op het woord ‘druthin’,
drothin’. Dat is in de oudste teksten van alle
West-Germaanse talen het gewone woord voor
‘heer’.
Het moet oorspronkelijk zoveel als
‘legeraanvoerder’ betekent hebben. In de eerste
Christelijke teksten is dit het woord dat men
gebruikt voor het vertalen van het Latijnse
‘dominus’. Waarschijnlijk hebben de eerste
zendelingen de Christelijke boodschap dus een
beetje aangepast aan de Germaanse cultuur.
Dominus betekende namelijk ‘heer des huizes’,
De Heren
van Egmont
en ook wel ‘eigenaar’ en ‘heerser’, maar zonder
het militaire tintje dat de Germaanse vertaling
heeft. Misschien konden de Germanen zich een
machtig heer alleen maar voorstellen als
iemand met een leger, een aanvoerder in
oorlogstijd. In ieder geval wordt ‘drohtin’
gebruikt voor zowel wereldlijke heersers als
voor God. Net als ‘dominus’.
In de oudste Nederlandse tekst die bewaard
gebleven is, de ‘Wachtendonckse Psalmen’ van
ongeveer 900 komen we het inderdaad zo
tegen. En ook in de Egmondse Williram van
circa 1100: ‘thar lernostu mih drohtines
gebode’, oftewel: daar leerde je mij ‘s Heren
geboden.
Maar tegen die tijd is ook al een ander woord in
omloop geraakt. In de Romeinse talen was
namelijk als alternatief voor ‘dominus’ de
gewoonte opgekomen om een wereldlijk heer
aan te duiden als ‘senior’. Dat is in feite de
comparatief of vergrotende trap van ‘senex’,
het woord voor ‘oud’. Senior is dus ‘de oudere’.
Hier ligt het begin van het Franse ‘seigneur’ en
het Spaanse ‘senor’.
In de Germaanse landen heeft men dit
voorbeeld nagevolgd. Niet door ‘senior’ over te
nemen, maar door van een eigen woord een
vergrotende trap te maken. In het Duits bestaat
het grondwoord nog, namelijk ‘hehr’ (= hoog,
verheven). En zo ging men spreken van
‘heriro’, dat is: de hogere, de meer verhevene.
Via ‘herere’ en ‘here’ is dat op den duur verkort
tot ons tegenwoordige ‘heer’. Het woord is dus
voor honderd procent van Germaanse afkomst,
maar het idee om het te vormen op basis van
een vergrotende trap is afkomstig uit de
Romaanse talen. In het Duits is men zelfs een
stapje verder gegaan en ging men de discipelen
of leerlingen van Christus aanduiden als
‘Junger’, wat eigenlijk ‘jongeren betekent,
maar zo gezegd wordt vanwege ‘junior’.
De vervanging van ‘drohtin’ door ‘heer’ heeft
eeuwen geduurd. In de begintijd werd ‘heer’
gebruikt voor een wereldlijk vorst, en ‘drohtin’
als aanduiding voor zowel God als voor
wereldlijk heersers. Naarmate ‘drohtin’
ouderwetser werd en exclusief het woord voor
God, werd de oorspronkelijke betekenis
Hfdst. 04 - Bl. 05
171
*1: Van Dale kent
de volgende
samenvoegingen
met Vroon:
geld, goed, heer,
hoeve, hof, recht,
visserij, water.