DE DRAAIENDE PUT

12 JAN JANSEN
een verhalentraditie over Sunjata te vinden is. Vanuit beide criteria strekt Mande
zich dan uit over (grote delen van) Gambia, Senegal, Ivoorkust, Mali en Guinee. 24
Wanneer ik in dit boek over 'Mande' spreek, bedoel ik de regio waarin bijna de
gehele bevolking haar afstamming rekent van Sunjata en zijn helpers. Dit gebied
beslaat grofweg de driehoek Kita-Kangaba-Kisi. Iedereen spreekt hier een Mandetaai;
het merendeel van de bevolking spreekt Maninkakan (Malinke). De
onmiddellijke regio rondom Kangaba - het 'Manding' van de Franse ontdekkingsreizigers
uit de negentiende eeuw - noem ik 'Haut-Niger'. Dit doe ik in navolging
van Leynaud en Cisse 1978. Voor een afbakening van die regio verwijs ik naar
hoofdstuk 2.
De grote belangstelling van literatuurwetenschappers heeft ertoe geleid dat het
Sunjata-epos vooral gewaardeerd is op grond van zijn kwaliteiten als 'orale literatuur'
. Hierdoor is relatief weinig aandacht besteed aan de relatie tussen het epos en
de organisatie van de samenleving in historisch perspectief. De geringere interesse
voor deze problematiek is waarschijnlijk een gevolg van het feit dat het Sunjata-epos
ongeschikt bleek om hieruit direct de geschiedenis van het oude Mali-rijk te
reconstrueren.
Hiermee wordt misschien tekort gedaan aan de invloed van de maatschappelijke
context op de totstandkoming van een epostekst. Ik tracht het belang van de maatschappelijke
context aan te geven. Een Sunjata-tekst is pas naar waarde te schatten,
wanneer deze context is geduid. In die context moet het een zinvol verhaal zijn voor
de spreker en zijn publiek. Het zijn immers mensen die verhalen vertellen voor
mensen die zulke verhalen willen horen. Tekstedities zijn hiervan afgeleide produkten.
Het Sunjata-epos verwijst naar vele dimensies in de samenleving: geschiedenis,
sociale organisatie, normen en omgangsvormen en de waardering voor vertelkunst.
Johnson noemt het Sunjata-epos terecht een 'political epic' en legt enkele verbanden
met de context. 25 Hij wijst vooral op de conflicten tussen families en tussen halfbroers,
een thema dat zowel in het epos als in het dagelijks leven een belangrijke rol
speelt. Waarschijnlijk omdat voor hem geschiedenis niet te scheiden is van legende
(Johnson 1989), besteedt hij geen aandacht aan de relatie tussen het epos en de
organisatie van de samenleving.
21
Ik tracht bewust geen duidelijke grenzen te geven Zo makkelijk als een Mande-taal als zodanig te
bepalen is, zo ondefinieerbaar lijkt mij de Mande-cultuur. Dat hei begrip 'Mande' alom aanvaard is,
blijkt bijvoorbeeld uil het bestaan van de Mande Studies Association, een onderdeel van de African
Studies Association. Daarnaast is het trekken van grenzen zinloos, orndat steeds meer en meer groepen
zich herleiden tot Sunjata en Mande (bijvoorbeeld de Dogon in Oost-Mali, een groep die geen Mandetaal
spreekt). Een belangrijke oorzaak van de verspreiding van Mande-cultuur is de grote migratie onder
Malinezen naar ondermeer Ivoorkust.
21
Ook stelt hij terecht dat het epos vol staat met etiologische verklaringen. Dit zijn verklaringen die
de oorsprong geven van fenomenen als bijzondere geografische kenmerken zoals het gat in de rots bij
Siby (zie foto in hoofdstuk 7).