DE DRAAIENDE PUT

52 JAN JANSEN
generatie. Behoort men tot een andere generatie dan gebruikt men fa ('vader') of ba
('moeder'), mokè ('grootvader'/'mannelijke voorouder') of mömuso ('grootmoeder'
/ 'vrouwelijke voorouder'), denke ('zoon') of denmuso ('dochter'), dan wel rnoden
('kleinkind').
Het belang van anciënniteit is reeds duidelijk te zien in de termen voor broer en
zus: deze zijn óf ouder óf jonger. Anciënniteit bepaalt iemands status in relatie tot
een ander. Anciënniteit bepaalt voor een groot deel het onderlinge gedrag; de oudere
mag in principe de jongere opdrachten geven. In de Inleiding gaf ik dit al aan bij
mijn veldwerkmethode. Hier wil ik het illustreren aan de hand van een niet-
Afrikaans voorbeeld, dat een leerzame les voor mij was.
CASE: 'Oudere zus, geef mij water'
In april 1991 volgde ik een beginnerscursus Bambara bij professor Gérard
Dumestre in Parijs. Na vijf dagen zwoegen en brabbelen, eindigde Dumestre de
cursus met een rollenspel. Ik moest spelen om 'op bezoek te gaan' bij 'mijn
oudere zus' Catherine Bouillet, een kunstenares die in 1990 enkele maanden in
Kela had gewoond.
Ik deed alsof ik op een deur klopte en Catherine deed open. Wij wisselden
enkele groetformules uit en vielen toen stil. Daarop besloot ik het initiatief te
nemen in onze conversatie. Ik zei: 'Oudere zus, ik heb dorst, geef mij water.'
Ogenblikkelijk greep Dumestre toen in, iets wat hij bij de andere rollenspellen
niet deed: 'Hoe haal je het in je hoofd om je oudere zus zoiets te vragen! Voor
iets dergelijks moet je een jonger persoon aanspreken! Weet je dan niets van
omgangsvormen?'
Het belang van anciënniteit is nog duidelijker bij een verschil in generatie; de oudere
generatie geniet veel meer status dan de jongere. Iemand van een oudere generatie
hoeft niet ouder te zijn in leeftijd. Omdat families gedurende vele generaties bij
elkaar wonen en omdat niet alle families zich even snel reproduceren, is het mogelijk
dat jongere mensen van de ene bonda tot een oudere generatie behoren dan oudere
mensen van een andere bonda, en daarmee het daarbij behorende respect verdienen.
Anciënniteit wordt gerekend in leeftijd en in generaties mannen. Bij afwezigheid
van verwantschap, is leeftijd het enige leidende principe. De oudste geniet de meeste
status. Bij verwantschap wordt het ingewikkelder, omdat leden van verschillende
bondaw structureel een generatie kunnen verschillen. Op grond van anciënniteit is
het mogelijk dat in bepaalde situaties de in leeftijd jongere classificatorische vader de
in leeftijd oudere classificatorische zoon gehoorzaamt. Mutatis mutandis kan een in
leeftijd jongere in een bepaalde context proberen om een dienst te eisen van een in
leeftijd oudere persoon, wanneer laatstgenoemde classificatorisch tot een latere
generatie behoort.