Bošnjačka riječ 13-16 - Centar za bošnjačke studije

hodža–mualim, najčešće hafiz
(onaj koji zna Kur’an napamet)
izuči molitvu, zahvalivši se prisutnima
na posjeti, odpočinjao sa
„ispitom“, na taj način što bi učenik
izvjesne lekcije iz Kur’ana
(sure), čitao ili napamet izgovarao.
Mnogi su tu svečanost uveličavali
„Mevludom“ (prigodan spev o
Muhamedu) pjevanjem naglas, u
kome se veliča poslanik Muhamed
i njegovo rođenje.
Po završetku hatme(ta) i molitvi
djeca i odrasli u mektebu popiju
šerbet ili đulsiju (slatko piće),
a zatim izlaze napolje. U dvorištima
mekteba deca se poredaju
po dvoje. Pred njima je petoro-šestoro
djece koja imaju melodičan
glas, koja pevaju „iljahije’’ pobožne
pjesme na arapskom, turskom
ili bošnjačkom), prolazeći postrojeni
u redu, ulicama od mekteba
do kuće učenika, gde sva deca i
odrasli budu počašćeni „simitom’’
i „halvom’’, a veroučitelja posebno
nagrade (otac u novcu, a majka
mahramom, košuljom, čevretom i
dr.). Tom prilikom daruju i pomoćnika
(kalfu) ako je postojao pri
mektebu.
U mektebu, pored učenja pomenutih
knjiga, kao najglavnije bilo je
učenje 33 islamska šarta (tur.
uslova) za pripadništvo islamu. Ti
uslovi ili principi iziskuju da učenik
bolje nauči verovanje u Boga,
uzimanje abdesta prije molitve,
umivanje, kupanje, klanjanje i
druge najnužnije propise islama,
koje kao musliman obavezno mora
da poznaje i da ih se striktno pridržava.
Ako ih ne poznaje, dužan ih
je bio naučiti, ili će se smatrati za
džahilja (neznalicu). Ova 33 šarta
(uslova), najglavnije molitve (dove)
i propisi islama, odštampani su u
knjizi zvanoj „Ilmihal”, koja se
učila u mektebu kao predmet.
Osim navedenih predmeta u
mektebu se još praktično učilo klanjanje
(namaz), odnosno pet dne-
1. Naša škola, br. 9-10, 1956.
2. Isto
160 Januar - Decembar 2009.
vnih namaskih vaktova (vremena),
a uz njih i Džuma (petak u podne),
Bajram (dva puta u toku lunarne
godine), Teravih ili Teravije (svakog
Ramazana, 29 ili 30 dana),
Dženaze (prilikom smrti umrlog).
Velika se pažnja posvećivala učenje
Ezana (poziva na svakodnevnu
molitvu) i dugi. Pisanje se u mektebu,
najčešće, nije učilo !?!
Pored petka (džume), (koji je
kod pripadnika islama ono što je
nedjelja za hrišćanske vjernike), i
ostalih manjih praznika, značajni
praznici bili su: Muhamedovo rodjenje
– 12. rebiul-l-evvel, Lejletul-Kadr
- 27. noć mjeseca
Ramazana, Ramazanski i Kurban
bajram. Djeci se 3–4 dana prije Bajrama
davao odmor (10–12 dana) i
tom prilikom djeca su donosila
vjeroučitelju nagradu u novcu „testireč“i(
od presijske riječi „desti
res“, što znači „davanje rukom“).
U mektebima nisu postojale
klupe kao u današnjim školama.
Deca su sjedela na kolenima na
pustećijama ili drugoj prostirci
koju su donosila od kuće, a ispred
sebe su imali niske drvene klupice
ili postolja – „peštahte”, na kojima
su se držale knjige – Ilmiohali i
Mushafi.
Mektebi su otvarani inicijativom
samih građana naročito bogatih,
koji su svoj imetak zavještali
za otvaranje mekteba da im deca
ne bi bila „džahilji“ (neznalice) što
se smatralo nepotpunim muslimanima.
Otvarani su u džamijama, ili
uz džamije, u privatnim zgradama
ili zgradama napravljenim
akcijom i prilozima građana, koje
su se sastojale iz učionice, eventualne
kaznene prostorije i učiteljevog
stana. Prostorije su
odgovarale aktuelnom trenutku,
bile su skromnije, a higijenu prostorija
su održavali polaznici
škole, najčešće, stariji učenici (bilo
je učenika koji su imali i 15 pa i
više godina starosti) svakoga
dana. Prostorije su čišćene i uređivane
detaljnije, redovno svakog
četvrtka (uoči petka).
Učitelji i učiteljice u mektebima
bili su svršeni učenici četvororazrednih,
šestorazrednih, osmorazrednih,
a rjeđe i punih medresa.
Zvali su se "mualimi" (nastavnici),
a učiteljice "mualime".
Oni nisu imali status državnih
službenika, pa prema tome nisu ni
bili plaćeni kao državni činovnici,
već su zasvoj rad nagrađivani od
đačkih roditelja, najčešće, prigodom
vjerskih praznika i pri polasku
djeteta u mekteb, odnosno
završetkom mektebske obuke. I
pored dužnosti veroučitelja, mualimi
su bili i imami u gradskim i
seoskim džamijama, pa su i od vakufske
uprave primali nagradu za
svoj angažman.
Sistem rada u mektebima djeca
su teško podnosila i još otežanije
učila. Morali su usvajati dio znanja
koja su po svojoj prirodi bila
nejasna i nerazumljiva, naročito jezike
(arapski, persijski i staroturski).
Vjeroučitelj se nije trudio
mnogo da objasni stvari, već je
zahtijevao da se, kao što je napisano,
nauči napamet. O tome svjedoče
brojni primjeri: Djeca su
sjedela “pokoljenke“ (na kolenima)
na patosu nepomično, do
pola dana bez odmora, tako da su
od bolova u nogama teško ustajali.
Dijete koje bi se usled grčeva ili
utrnulosti nogu pomjeralo, ili nije
naučilo materiju, bilo bi veoma
strogo kažnjavano. (Ta se praksa u
školama zadržala i nakon odlaska
Osmanlija). Kaznenih mjera je bilo
na pretek: razvrstanih po kategorijama
I težini prestupa – greški. U
zavisnosti od težine prestupa, najteže
kazne bile su: „falake“ i zatvaranje.
Falaka je bila u obliku
motka, sa užetom prikačenim da
dva mjesta, i dva kraka. Služila je
za obavijanje nogu i njihovog pričvršćivanja
za motku.