Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

nesiguran po rasejane Srbe. Federacije koje počivaju na savezu dve snažne nacije su nakrhkije,
jer stvarna ili umišljena ugroženost jednog dela jača osećaj kolektivnog poniženja i revanšizma.
Građanska opozicija je najpre od unitarizma prešla na trijalizam, a početkom 1930-ih
demokratska stranka se zalagala za složenu državu sa četiri jedinice. Bio je to predstupanj
zamisli demokratske federacije šest republika koju je KPJ formulisala 1940, vodeći računa o
celini Jugoslavije i interesima svih jugoslovenskih naroda (Gligorijević 1986, str. 96). U
Titovim radovima zamisao jugoslovenske federacije sa sedam federativnih jedinica prvi put se
javlja krajem 1936. u spornom «Pismu za Srbiju». Tu stoji: «U platformi mora jasno i
nedvosmisleno doći do izraza riješenosti da će se pravo samoopredeljenja svih naroda
poštovati, tj. ne samo pravo Srba, Hrvata i Slovenaca nego i Makedonaca i Crnogoraca, a isto
tako pravo naroda u Vojvodini, BiH da odluči o tome da li da sačuva svoju regionalnu
samostalnost u federativnoj državi... Takođe treba istaći pravo Nemaca, Mađara i Albanaca na
ravnopravnost» (Tito 1977 a, Tom 3, str. 137). Nezavisno od sporova koji su u istoriografiji
vođeni oko autorstva ovog pisma, na ovom mestu važno je utvrditi prisustvo diferenciranije
zamisli federacije kod komunista nego kod građanske opozicije. Verovatno je tome jedan od
važnih razloga Kominternina direktiva da je najopasniji nacionalizam najbrojnije nacije koji
treba federacijom neutralizovati. Petranović tvrdi da je sudbina »druge» Jugoslavije u Jajcu bila
u rukama Tita, I. Ribara i Šubašića (Petranović 1993b, str. 82). Stvorena je federacija ravnoteže
čiji je uzor bio Sovjetski Savez, ali i projekti domaće građanske opozicije (koliko nacija toliko i
federalnih jedinica, s tim što su rasejani Srbi dobili status konstitutivne nacije u BiH i
Hrvatskoj).
Federacija ravnoteže trebalo je da potkopa osnovno načelo nacionalizma po kom politička i
nacionalna jedinica treba da se podudaraju. Socijalistička Jugoslavija se nije poklapala sa
nacionalnim prostorom i teritorijom jedne nacije. Političko biće države razdvojeno je od
nacionalističkog i time što je država shvatana kao ustanova nadnacionalnog klasnog
oslobođenja. Ova vrsta nadnacionalnog suvereniteta dugo je neutralizovala nacionalne sukobe,
ali nije trajno sprečila njihovo eksplozivno oživljavanje. Integrativni potencijal komunističke
federacije ravnoteže bez vodećeg naroda (1945-1990) može se pouzdanije oceniti u sklopu šire
istorijske celine (1918-1992) i trajnijih procesa koje su oblikovale napetosti između
federativno-centralističkih i konfederalno-separatističkih struja. Premda je konstelacija
političkih snaga u socijalističkoj Jugoslaviji bila složenija, odnos pomenutih struja nije se
mnogo menjao. Početkom 1920-ih centralističko – unitaristički blok predvodili su Narodna
radikalna stranka, dvor i generalitet, kolebljivu neodređenu formaciju sa autonomaškim
sklonostima ali i spremnošću na saradnju sa centralistima činile su Slovenska ljudska stranka i
Jugoslovenska muslimanska organizacija, dok je Hrvatska republikanska seljačka stranka, sa S.
Radićem na čelu, bila otvoreni neprijatelj režima, zagovarajući preraspodelu vlasti među
nacionalnim elitama. Do raspada Jugoslavije 1992. dovela je napetost između krutog
federalizma SR Srbije, konfederalne zamisli bosanskog i makedonskog rukovodstva i
separatizma Hrvatske i Slovenije. Na rasplet napetog odnosa snaga između unitarista,
federalista i separatista unutar nestabilne zemlje uvek je uticao međunarodni oslonac, a zatim i
umešnost vođa i političkog vrha. Premda su u dubini zbivanja bili zamršeni spletovi, formirani
u spoju trajnijih nacionalnih i promenljivih interesa spoljnih sila, ipak su ratno i genocidno
kidanje veza oblikovale pre svega domaće političke snage. Najopštije govoreći, procesi dugog
trajanja, koji su izvirali iz potrebe malih balkanskih naroda da se na vetrometini trusnog
prostora zaštite u vlastitoj državi (unitarnoj, federativnoj, konfederalnoj ili samostalnoj), zbog
nužnog međunarodnog oslonca, imali su manipulativni karakter. Postajali bi delatni tek kada bi
naišli na potporu velikih sila, koje su opet zbog haotičnosti jugoslovenskih političkih snaga, bile
u stanju da balkanskoj državi doziraju poželjnu čvrstinu.
Da je rešavanje nacionalnog pitanja na Balkanu stalno zavisilo od međunarodnog oslonca
(skrivene strukture u senci), može se pokazati i ovlašnim osvrtom na glavna razdoblja
pomenute šire celine.Francuskoj je 1920-ih odgovarao srpski unitarizam, a ne hrvatski
separatizam jer je nova Jugoslavija trebalo da spreči prodor Germana ka jugu i širenje
boljševizma. Sa usponom fašističkih sila 1930-ih, Hrvati stiču banovinu i Jugoslavija prestaje
102