Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

labilni autoritet rivalskih mladih dinastija su pretpostavke latentne vojne pretnje vladarima.
Izgleda da je u tom donekle bio izuzetak samo Tito, prema kome vojska (izuzimajući
informbirovsku grupu oficira 1948) nije bila pretorijanski raspoložena, tj spremna za prevrat,
već ga je kao osvedočenog ratnika smatrala prvim oficirom sa nezavisnim vojnim
naredbodavnim autoritetom. Srpska istorija je u tom pogledu nalik ruskoj, gde je posle Petra
Velikog sigurnost većine vladara, a naročito carica, de facto počivala na plećima oficira garde i
pored neprikosnovenosti dinastičke harizme Romanova.
Svetozar Marković je u «Srbiji na Istoku» uočio veliki ugled gospodara i vojvoda u
srpskom patrijarhalnom društvu pripremljen neprikosnovenim ugledom domaćina u porodici.
Patrijarhalna vlast je ćelijski oblik lične vlasti jer počiva na odnosima strogo ličnog poštovanja.
Otac je autoritarni gospodar i zaštitnik. Kneza Miloša su saradnici zvali gospodarem, a
patrijarhalna komponenta vidljiva je i u nadimku «Stari», kojim su Tita oslovljavali najbliži
mlađi saradnici koji su uglavnom izgubili očeve u Prvom svetskom ratu. Titov autoritet je
dobrim delom zadržao tradicionalnu patrijarhalnu kombinaciju seoskog starešine, zaštitnika i
legendarnog heroja. Država je potekla iz porodice, a vlast poglavara je bespogovorna kao i vlast
oca. Prve despotske crte srpskoj državi davale su preteće vojne pratnje glavara, pa ishod
skupštinskih odluka nije zavisio od volje naroda nego od broja momaka kojima su glavari
raspolagali (Marković 1965). «Sovjet naroda serbskog» bio je oruđe u rukama privilegovanih
vojnih starešina, a poraz civilne vlasti bio je istovremeno poraz same narodne revolucije. O.
Hince i M. Veber su pokazali da je organizacija vlasti svuda tesno skopčana sa organizacijom
vojske, jer je disciplina vojske kolevka discipline uopšte, u proizvodnji i upravi. Labilne, na
drugarstvu organizovane skupine momaka u kojima je spremnost na individualno junaštvo
(megdan) bilo značajnije od svesti o disciplini, na Balkanu su bile suprotnost birokratskom
vojniku evropskih stajaćih vojski, jednako kao što su se vođe izrasle iz harambaša teško mirile
sa autoritetom zakona i subordinacije. Birokratske stajaće vojske sa izgrađenom disciplinom
subordinacije (poput pruske) manje su pretorijanski raspoložene od jedinica kojima su na čelu
osvedočeni junaci sa nezavisnim autoritetom četobaše i komite. Miloševa vlast je bila mešavina
tradicionalnog i harizmatskog oblika vlasti i po pomešanosti narodne i kneževe privatne kase,
ponašanju kneževe uprave (Tadić 1971, str. 242), i monarhiji sa orijentalnim pečatom.
Evropejac S. Marković je pisao da srpska konstitucija nije bila ustava despotskoj samovolji,
nego kombinacija restaurativnih evropskih režima. Sultanovu despotsku vlast zamenila je
domaća vlast formirana u istoj lakejskoj unutrašnjoj političkoj kulturi. Puzanje pred pašama,
orijentalne intrige i lakejski ropski duh prešli su u krv srpskoj «višoj klasi» (Marković 1965, str.
211). Birokratija je počivala na korupciji i kaišarluku, od evropske tradicije je nasledila samo
pokoravanje pretpostavljenom, a od turske ropski duh i podmitljivost. Zato Marković zaključuje
da patrijarhalno društvo pogoduje monarhiji i ličnoj vlasti, a orijentalna politička kultura mu
daje posebnu boju.
U prikazanom nasleđu formirana je politička kultura prvih vladara nezavisne Srbije koji
su bili lišeni dinastičke harizme i božije milosti. Izabrao ih je narod u ustanku, a sve dok je
Srbija bila vazalna postavljani su po milosti sultana. Milost sultana je zamenila hrišćanskog
boga koji je izlivao milost na jednu vladarsku kuću. Dinastije izrasle iz stočnih trgovaca bile su
doduše domaćeg porekla, ali harizmatski nestabilne. Stalno trvenje Karađorđevića i Obrenovića
davalo je dodatnu skorojevićsku boju srpskoj monarhiji i pretorijanski ton sveukupnoj
nacionalnoj istoriji. Pretorijanske oficirske organizacije uvek su bile u blizini dvora. Početkom
1920-ih komunista Ž. Milojković je u skupštini govorio da Šumadija nije monarhistička. Tu je
narod za poslednjih sto godina jednog vladara ubio sekirom, drugog i trećeg proterao, četvrtog
ubio, a petog čak sa ženom ubio (Ribar 1965, str. 224). U nacionalnoj istoriji vojska je imala
velikog značaja u spoljnoj i unutrašnjoj politici: od kneza Mihaila, kada je čvršće
birokratizovana i sa narodnom vojskom brojala oko 50.000 u državi sa oko 1.250.000
stanovnika (Jovanović 1923, str. 173) do Tita koji je nepuno stoleće kasnije u državi sa oko 18
miliona stanovnika raspolagao partijom od 476.000 članova i 33 divizije sa oko 350.000
vojnika (Banac 1990, str. 151). Ako se izuzme ubistvo Karađorđa 1817. i proterivanje Miloša
1839. iz Srbije, prvi organizovani upad vojske u politiku zbio se 1868. posle ubistva kneza
26