Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

Nerazvijeni regioni bogati rudama i radnom snagom očekivali su industrijalizaciju, pa im je
odgovarala centralistička politika, kao npr. petogodišnji plan iz 1957. koji je garantovao više
ulaganja nerazvijenima. Početkom 1960-ih bude se liberali iz severozapadnih krajeva, koji su,
braneći prioritet tržišta, isticali da novi petogodišnji plan favorizuje srpske interese. Kada je
zanemarivan turizam osećala se zapostavljenim Hrvatska, Crna Gora i Slovenija, nafta i ugalj
pogađaju BiH i Srbiju, rasprava oko nuklearnih centrala vodila je sukobu između onih koji su
imali vodu i ugalj i onih koji to nisu imali, pa je spor oko prioriteta uglja ili atomske energije
prerastao u međunacionalnu napetost. Ekonomski centralizam postupno je poistovećivan sa
velikosrpskim nacionalizmom, ali polarizacija političkih snaga još nije bila jasna.
Konzervativni centralisti još uvek su bili nadmoćni (Srbija i nerazvijene republike), ali već
počinju rasprave oko neophodnosti privredne reforme. Već 1964. nazirao se krah koalicije
Srbije i nerazvijenih oblasti, jer su liberali sticali nove saveznike npr. među Makedoncima i
brojnim Srbima u Beogradu i Vojvodini, čiji su ekonomski interesi bili bliži liberalnijem
tržišnom nego centralističkom modelu. U društvenom planu iz 1964. nerazvijeni su upozoreni
da u investiranju vode računa o rentabilnosti, a ne samo o socijalnim činiocima. Svaka
republika je i dalje težila da ima vlastitu čeličanu. Sporovi između elita nisu bili javni, pa
posmatračima nije bilo lako da zaključe u kojoj meri je nacionalizam ekonomski obojen.
Izgleda da u ovom periodu ni partijskom rukovodstvu nije uvek bilo jasno gde se završava
ekonomija, a gde počinje nacionalizam (Shoup 1968, p. 246). Osim toga, postojalo je nekoliko
centara moći koji se još uvek nisu tesno podudarali sa republičkim ili nacionalnim interesima:
savezni i republički državno-partijski aparat, menadžersko-tehnokratska elita i radničkosindikalni
samoupravni blok. Ipak je u periodu 1961-1966. učvršćena osnova kasnije
nacionalne polarizacije u sistemskim odredbama. Neki pronicljivi rukovodioci su na ovu
opasnost skretali pažnju, kao npr. B. Nešković, kada je maja 1952. na 5. Plenumu CK SKJ
upozoravao na razliku između federativne republike i federacije republika: «Mislim da to nije
sitna stvar, jer je federacija malo nešto drukčija nego federativna republika. A mi treba da se
prenesemo u situaciju kakva može da nastupi u najgorim slučajevima koji mogu našu zemlju da
snađu, da pretpostavimo da će agresor, neprijatelj, da koristi čak i naše propise da sprovede
neke svoje namere, da razbije Jugoslaviju, na one njene sastavne delove koje Ustav daje»
(Sednice CK KPJ 1948-52, 1985, str. 670). Ova retka upozorenja nadvladavala je logika
ekonomskog grupnog interesa, a vodeće političke ličnosti (naročito Tito) dugo se nisu jasno
izjašnjavale. U Titovim govorima iz ovoga doba može se uočiti kolebanje između reformista i
centralista. Januara 1963. u govoru omladini kritikovao je hegemonizam brojnije nacije, ali i
one koji su na visokom stupnju ekonomskog razvitka. Izričito je tvrdio da je besmisleno da
republike moraju imati sve atribute države (Tito 1977 b, str. 259-260). Godinu dana kasnije, na
8. kongresu SKJ težište kritike u njegovom referatu bila je opasnost od birokratske
centralizacije, unitarizma i hegemonizma i osuda veštačkog jugoslovenstva (Tito 1977 b, str.
267). Tito se stalno zalagao za čvrstu i jedinstvenu partiju i kolebao se u podršci ekonomskoj
reformi. Izgleda da je pojačana kritika jugoslovenstva kao unitarizma još s kraja 1950-ih bila
nagoveštaj zaokreta ka decentralizaciji ekonomije.
Kolebanja hrvatskog jezičkog separatizma pratila su kao senka mene u srpsko-hrvatskim
odnosima, a Banac čak piše o jezičkom smeru centralizma. Sve do sredine 1920-ih nije bilo
otpora traganju za jedinstvenim srpsko-hrvatskim jezičkim standardom utemeljenim na
štokavskom narečju. Prelaz Hrvata na Karadžićeve pravopisne norme u 19. veku naročito su
zagovarali vukovci-kulturni unitaristi. J. Skerlić je 1913. predlagao da Srbi odustanu od ćirilice
u zamenu za hrvatsko prihvatanje «istočnog narečja». Bilo je to doba kada je hrvatski vajar I.
Meštrović stvorio nacrt za monumentalni Kosovski hram i kipove sa motivima kosovske
epopeje i bio doživljavan kao mesija jugoslovenskog ujedinjenja. Neretko se tvrdilo da je
Jugoslavija odveć malena zemlja za jezički pluralizam i da razvoj traži jedinstveni jezički
standard (Banac 1988, str. 202). Već krajem 1920-ih porastao je u Hrvatskoj otpor srpskoj
ekavštini, koji je kulminirao u hrvatskom ustaškom fašističkom jezičkom separatizmu 1941-45,
da bi ponovo oživeo 1967, a novu kulminaciju dosegao 1992. Oscilacije hrvatskog jezičkog
samoupravnog separatizma bile su primetne i u socijalističkoj Jugoslaviji. Novosadskim
110