Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

io sistem kojim dominiraju vođe. U Jugoslaviji su, pak, pojačani međunacionalni sukobi
iziskivali arbitražu moćnog čelnika, pa nije slabila aktuelnost Titovog autoriteta. Iščezavanje
KP SSSR-a izazvalo je manje potresa u SSSR-u nego raspad SKJ u Jugoslaviji uzmeđu ostalog
i otuda što je sovjetski vrh bio znatno duže oligarhijski strukturan i lišen kulta živog ili umrlog
vođe nego jugoslovenski. Vakuum nakon smrti partijskih čelnika i nestanka partije u SSSR-u
bio je manje eksplozivan nego u Jugoslaviji, gde je Titov posthumni kult održavan kao važno
integrativno tkivo oslabljene federacije i policentrične kadrovske uprave SKJ. Već posle pada
Hruščova (kada je Titova harizma bila na vrhuncu) u SSSR-u je poželjni lik čelnika partije bio
relativno predvidljiv i lišen nesvakodnevnog harizmatskog učinka. Bio je to više birokratski
nego harizmatski pojedinac: prvi sekretar neke važne oblasti ili republike, punopravni član
Politbiroa sa iskustvom u upravljanju industrijom ili poljoprivredom, vezama sa KGB-om,
centrumaš (ni konzervativac niti reformista), prihvatljiv za većinu u Politbirou. Takvog
političkog vođu bi, dodaje Medvedev, uništio Staljin, smenio Hruščov, a Brežnjev poslao za
ambasadora u neku stranu zemlju. U istom dobu je u Jugoslaviji jačala Titova harizma, kako
zbog neophodnosti unutarpartijske arbitraže, tako i zbog važnosti Tita kao spoljnopolitičkog
simbola vođe nesvrstanih zemalja.
U Sovjetskom Savezu nije slabila harizma partije, ali je postupno kastrirana harizma njenog
vođe zbog oligarhijske strukture Politbiroa, dok je u Jugoslaviji autoritet vođe rastao, a ugled
jedinstvene partije, usled međunacionalnih sukoba, bledeo. Harizma poslestaljinskih sovjetskih
vođa nije se mogla meriti sa Titovom, frakcijski sukobi u Politbirou KP SSSR-a nisu imali
nacionalnu boju, a sistem patronaže (a ne nacionalni ključ) bio je glavni kanal uspona u
partijskoj hijerarhiji. U Jugoslaviji su unutarpartijski sukobi već od polovine 1960-ih primali
nacionalnu boju, a Tito je arbitražom jačao vlastiti kult i utisak o nezamenljivosti. Nije bilo ni
traga pokušajima unutarpartisjkog puča niti napora da se Tito svede na položaj prvog među
jednakima. Unutar zemlje saradnici su ga daleko češće oslovljavali u partijskom maniru sa
«druže Tito», bez navođenja funkcije, nego sa distancom i birokratskom naznakom sa «druže
predsedniče». Titova smrt i iščezavanje posthumnog kulta bili su po sistem daleko rizičniji nego
što su to bile smene na sovjetskom vrhu (sa izuzetkom Staljina, čija je smrt izazvala žestok
frakcijski sukob, a pokušaj naglog kastriranja harizme uznemirenost i dezorijentaciju partijskog
članstva i stanovništva). O snazi kulta svedoče i masovne emocije na sahrani. Staljnov pogreb
1953. je bio duboko emocionalan (Molotov i Hruščov su plakali), Brežnjevljeva sahrana bila je
više rutinska i formalna, pogreb Andropova samo ponešto emocionalniji, a na sahrani
Černjenka gotovo da i nije bilo masovnih emocija (Medvedev 1988, str. 23-24). Titov pogreb
bio je vrlo emotivan, sa dobro režiranim grandioznim ceremonijalom, u prisustvu velikog broja
svetskih državnika. Spektakularnim pogrebom, zavetnom grobnicom i Zakonom o zaštiti imena
i lika druga Tita trebalo je sprečiti eroziju sistema i ideologije čija je vrhovna personalizacija
bio vođa. Efekat ove namere bio je umanjen zbog odveć naglašene lične komponente, u odnosu
na službenu, u strukturi Titove harizme (autoritet Titove lične odluke je bio snažniji od ugleda
čelne partijske ili državne funkcije).
III
Planski i smišljeno stvarana harizma vođe nije statična već promenljiva ideološka tvorevina čiji
se sadržaji prilagođavaju izmenjenom stanju i različito akcentuju. U evoluciji Titovog autoriteta
mogu se uočiti tri osnovne faze: (1) autoritet vojskovođe i državnika koji se oslanjao na
harizmu Staljina 1941-1949; (2) osamostaljena harizma i kult vođe partije i države 1949-1980;
(3) posthumni ideološki i državni kult 1980-1990.
U sadržinskom pogledu ove faze donekle odgovaraju razvojnim stupnjevima koje je Leman
uočio u stvaranju Staljinovog kulta. (1) Personalizovanje društvenih odnosa i precenjivanje
istorijske uloge pojedinih ličnosti je pretpostavka nastanka kulta čije je pravo obeležje –
uzdizanje ličnosti vođe. Oštedruštveni uspesi se pripisuju vođi, a svesno se zapostavlja doprinos
ostalih delatnika. (2) Naredni korak je monumentalizacija. Vođa je bez konkurencije, slavi se
kao genije, jer raspolaže saznanjima koja drugima nisu dostupna i čini što drugi ne mogu. (3)
167