Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

ovlašćenja i izmiče kontroli, pravda svoju misiju sugeriranjem vizije permanentnog vanrednog
stanja. Što je prosvećenost podvlašćenih niža, to je ideologizacija manje prozirna i uspešnija.
Manje ili više harizmatski osvedočenim vođama doživotni mandat prekidaju zavereničke
pretorijanske grupe ili prirodna smrt. Tradicija samodržavlja skorojevićevskih dinastija na
Balkanu, kostimirana patrimonijalnim i patrijarhalnim sadržajima iz oslobodilačke nacionalne
prošlosti, bila je u senci stalne opasnosti vojnog prevrata. Ova opasnost nametala je političkoj
upravi režima bez čvršće ustavne državopravne oplate specifično labilni karakter. Uz pretežno
podložnički mentalitet patrimonijalnog podanika (sluge, a ne građanina, koji je doduše znao da
se opire vlasti, ali na brutalan, hajdučki, neregularan, a ne institucionalizovan način),
nepredvidljivi odnos podvlašćenih prema političkom vrhu bivao je još izrazitiji.
Politika je, po prirodi, delatnost bez utvrđenih pravila i nikada do kraja racionalizovana
pravnim normama. Doduše, i u režimima sa podeljenom vlašću politički vođa deluje u
neracionalizovanom manevarskom prostoru. Međutim, razlike su u načinu na koji vođa
odgovara za svoje postupke kao i u karakteru mandata. Kod lične vlasti vođa je odgovoran
iracionalnom božanskom autoritetu ili užem oligarhijskom, partijskom, državnom ili vojnom
telu u kom mora da osigurava neformalnu nadmoć. Tradicija ne reguliše lično ponašanje vođe,
koje je uvek manje ili više lišeno vezanosti za utvrđeni pravni postupak, već način usklađivanja
njegove odgovornosti, osvedočavanja (slobodni izbori, partijski kongresi, aklamacija) i silaska
sa vlasti (redovno okončanje mandata, doživotna vlast, pretorijanski pučevi itd.) Kod monarhija
je tradicijom regulisano tzv. krvno pravo ili dinastička harizma. Od opšte političke kulture
takođe zavisi brutalnost promene vlasti i sadržaj njenog pravdanja.
Kao i ostale, i političke ideje šire se neposredno i posredno, zadržavajući izvorni oblik
ili se menjaju u spoju sa drugim idejama. Često se spojevi ideja žilavije održavaju jer se bolje
prilagođavaju izmenjenim okolnostima (u segmentima prisutni spojevi evropskih i istočnjačkih
političkih tehnika, primljeni preko osmanskih, ruskih ili autohtonih domaćih hibridnih spojeva).
U ideologijama, a naročito obrascima kultizacije vladara, takođe se mogu prepoznati različiti
uticaji, ali i vešti spojevi koji se obično proglašavaju nacionalnom osobenošću. U proučavanju
ovih uticaja ne bi trebalo sve sadržaje bez ostatka pripisivati tradiciji. U politici, kao delatnosti
koja usmerava druge delatnosti, postoje i univerzalni obrasci ponašanja koji se podjednako
primenjuju u gotovo svim političkim kulturama (polarizacija na javne prijatelje i neprijatelje,
poistovećivanje svih neprijatelja, različite verzije tehnike divide et impera, manipulacije
osećanjima uže grupne pripadnosti itd.). Tradicija ne propisuje toliko tehnike, koliko načine
njihovih primena (ogoljeni i prerušeni), srazmeru između manipulacije i prinude itd.
Pristup tradiciji trebalo bi da bude istoričan. To bi, sledeći Marksa, značilo da kada se
prate postojani procesi, u prošlosti valja tragati za njihovom strukturom u elementarnom obliku,
apstrahujući sve nebitne elemente koje sadrže kasniji razvijeniji oblici. Goli voluntarizam
pojedinca svakako nije elementarni oblik autoritarne političke kulture. Dijalektički posmatrano
elementarni oblik rađa se u složenom lancu međuuticaja društveno-ekonomskih činilaca
(odsustvo čvršće tradicije osiguranog privatnog zemljoposeda, što na Balkanu pruža
patrimonijalne sadržaje upravi), institucionalnih (trajna cezaropapistička nadmoć svetovne nad
crkvenom vlašću i odsustvo staleške aristokratije kao protivteže kruni), ličnih činilaca (hrabrost
i umešnost vođa), idejnih obrazaca (oblici i tehnike kultizacije vođe) i konkretnoistorijskih
okolnosti (trajno latentno ili otvoreno ratno stanje koje stvara beskompromisni graničarski
mentalitet) itd. U ovom spletu činilaca treba utvrditi ključnu tačku koja je stvarno ishodište
balkanske političke kulture. Prvobitni «ćelijski» oblik morao bi sadržati osnovne protivrečnosti
potonjih oblika, jednako kao što je Marks izvorni oblik vrednosti uočio u prostoj robnoj
razmeni. Izvorni oblik autoritarne političke kulture u užem jugoslovenskom balkanskom
prostoru jeste odricanje od individualne građanske slobode u ime nacionalnog ili klasnog
oslobođenja usled manje ili više realnog ili fiktivnog stanja ugroženosti od različitih neprijatelja
nacije ili klase. Kada je u pitanju elementarni oblik vođe, onda je to osvedočeni ratnik koji zbog
priznatog oslobodilačkog učinka polaže pravo na neograničenu vlast. Veber je uočio da
kraljevstvo svuda izrasta iz harizmatskog junaštva, ali se proces prelaza pratnje ratnog kneza u
vladajuću kastu, učvršćenu manje ili više birokratizovanom upravom, u Evropi odvijao vrlo
21