Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

seljačkih boračkih elemenata u upravu većine socijalističkih režima koji se dugo nisu mogli
osloboditi prikazanog tradicionalnog mentaliteta. Računa se da je nakon 2. svetskog rata u
Jugoslaviji oko 7 miliona seljaka prešlo u gradove, a dobar deo seljaka – boraca zaposeo je
vojne, državne i privredne ustanove. Svi politički režimi regrutuju na upravne položaje, pre
svega lojalne, a tek potom stručne pojedince, ali je u organizaciji vlasti na Balkanu uticaj
tradicije ipak izrazitiji. Osim lojalnosti, tu je borbenost i idolopoklonstvo prema ideologiji i
vođi (koju doduše neretko prati korumptivna prevrtljivost i potkupljivost) upadljivija, što ishodi
iz neprevladane tradicije u kojoj se politički raznomišljenik tretira kao neprijatelj i nacionalni
izdajnik, a ne kao protivnik. Koliko god bila lojalna i idejno monolitna, uprava koja počiva na
ovim kanalima regrutovanja u osnovi je labilna i nebirokratska, a njeno ponašanje prilično
nepredvidljivo i samovoljno.
Po svemu sudeći, politička tradicija neskrivenije utiče na oblik kultizacija vladara nego na
organizaciju njegovog upravnog štaba i partije. Uspešna kultizacija vladara mora voditi računa
o vrlinama koje tradicija određenog prostora ističe i o poželjnoj viziji vladara stvorenoj u
raznim oblicima usmene i književne zaostavštine. Način pravdanja vlasti u tesnoj je vezi sa
načinom vladanja. Stupanj obožavanja živog vladara je važno svedočanstvo njegove realne
moći. Ni režimi sa izrazito svetovnom ideologijom nisu u ovom pogledu izuzetak. Važnu
osloboditeljsku i spasiteljsku komponentu Titov kult nasledio je iz balkanske tradicije
opterećene permanentnim ratnim stanjem i haosom. Ratovi i masovna stradanja podgrevali su
kod neprosvećenog stanovništva hrišćansko iščekivanje spasenja, što je takođe podsticalo zov
za pseudo – religijskim izbaviteljem. Osim toga, što je dublja kriza, to jača potreba za
jedinstvom i harizmatskim vođom koji obećava temeljni raskid sa prošlošću. Po pravilu je
razočarenje u neosvedočenog vođu (kralja) jačalo želju za vođom iz naroda. Tito je postao
oslobodilac i od njega počinje novo srećno doba (motivi iz rimske eshatologije koja preuzima i
univerzalizuje hrišćanstvo, a preko njega i moderni svetovni politički pokreti). Vodeći računa o
oslobodilačkoj tradiciji, partijski propagandisti su gradili harizmu Tita, vezujući je za u tradiciji
prisutni kult heroja. Neposustali patriotski otpor okupatorima (Turcima i Nemcima) i herojski
likovi iz prošlosti (Gubec i Karađorđe) su karike istorijskog kontinuiteta koji se oživljava da bi
se olakšalo prihvatanje Titove nadklasne harizme.
U mitu o vođi spasitelju ogledaju se vrednosti i mentalitet širokih delova različitim krizama
ugroženog stanovništva, koje je težilo socijalnoj pravdi. Dakle, pored proučavanja obrazaca
kultizacije, trebalo bi ispitivati i uzroke njenog manje ili više spontanog prihvatanja, koji su,
kako je pokazao J. Cvijić, u našem etničkom mentalitetu višestruko opterećeni tradicijom.
Tradicija se ogleda i u samopoimanju vladara, odnosno izboru uzora iz bliže i dalje nacionalne i
ideološke prošlosti (Titovo pozivanje na Lenjina i Gupca). Umešna kultizacija autoritarnog
vođe ne zaboravlja tradicionalne vrednosti i mentalitet, oslanjajući se na poželjne crte junaka i
vladara mitizirane u narodnom sećanju. Nije teško uočiti da je vizija idealnog vladara na
Balkanu stvarana od ratnih, oslobodilačkih, pravdoljubivih, plebejskih, ali ne i državnopravnih
konstitucionalnih komponenata. Ako je vladar hrabar i pravedan, prirodno je da je i svevlastan.
Balkan je lišen trajnije tradicije staleškog feudalizma u kom je relativno samostalno plemstvo
ograničavalo monarhijski apsolutizam (kao u Zapadnoj Evropi), a izostao je takođe i duži
period učvršćenog kapitalizma čije bi tržište osnažilo buržoaziju i učinilo je nezavisnijom od
političke vlasti. Ne bi trebalo zaboraviti ni stalnu cezaropapističku podložnost Pravoslavne
crkve svetovnoj vlasti i odsustvo konstruktivnog sukoba i napetosti hijerokratije i svetovne
vlasti u srpskoj istoriji.
Ni daleko moćniji vladari od balkanskih nisu se lišavali autoriteta tradicije. Isak Dojčer je pisao
kako su se na Staljinovoj ličnosti i njegovom marksizmu nakupljale debele naslage carizma i
pravoslavlja, a i lenjinizam Mao Cedunga bio je protkan orijentalnom žakerijom i uticajima
kulturnog nasleđa konfučijanskog mandarinstva (Deutscher 1977, str. 513). Tradicionalnu
komponentu Titovog kulta činila je naročita balkanska oslobodilačka harizma buntovnog
vladara, u kojoj se, u mutnom jugoslovenskom panslavizmu, spajao otpor Turcima i
Germanima. Hrišćansko-eshatološki harizmatski sastojci (mučeništvo, stradalništvo, pravičnost
izbavitelja i spasenje) epski su uobličavani i spajani sa legendama koje su se plele oko seljačkih
160