Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

Pretežno ekonomski ispoljeni oblici nacionalizma u socijalističkoj Jugoslaviji mogu se po svom
poreklu uslovno razvrstati u tri grupe: (1) direktno materijalna odbrana regionalnog interesa
(hrvatski otpor raspodeli deviznog dohotka od turizma i sukobi između republika oko
investicija u razvoj); (2) direktno materijalna odbrana interesa slojeva koji su unutar vladajuće
grupe bili privilegovani (republički otpori kadrovskom monopolu saveznog centra a kod
raspodele rukovodećih mesta u partiji, vojsci, državi, diplomatiji itd.); (3) delimično indirektno
materijalni izvori nacionalizma (otpor razvijene i nerazvijene periferije saveznom centru,
sukobi centralista i federalista, unitarista i nacionalista, protivnika ipobornika veće uloge tržišta
i sl.). Zatečeni neravnomerni ekonomski razvoj regiona i nejednaka struktura privrede
određivali su shvatanje nacionalnog prestiža i dopuštene oblike njegovog ispoljavanja. Trajna
napetost između socijalističkog načela solidarnosti i smanjivanja razlika između regionalne
razvijenosti s jedne i tržišnog zahteva da «svako treba da živi od svoga rada», s druge strane se
sa hlađenjem revolucionarnog zajedništva lako preobražavala u osećaj eksploatisanosti (ali ne i
etničke ugroženosti) vlastite nacije. Dozvoljeni ideološki oblik ispoljavanja ekonomskih
suprotnosti odvijao se u obliku različito akcentovanih interesa radničke klase i samoupravljanja.
Na rastegljiva samoupravna načela podjednako su se pozivali razvijeni i nerazvijeni,
proizvođači sirovina i finalnih proizvoda, centralisti i federalisti, dohodaši i profitaši itd.
Delimično uvažavanje tržišnih zakona i republičkih interesa davalo je integraciji države
dinamičan karakter, ali je usložnjavalo i manevar neprikosnovenog harizmatskog vođe.
Pomenute, pretežno ekonomske napetosti, prožimala je duga inercija komunističke i Titove
lične bojazni od hegemonizma najbrojnije nacije. Uprkos federativnom uređenju države, zbog
stalne sovjetske pretnje (i mogućeg oslonca na Srbe) bojazan nije slabila. Uz to, kod većine
republika Beograd je kao prestonica ekonomski i politički bio skopčan sa predstavom o stalnoj
srpskoj dominaciji. Tito je, u duhu boljševičke samokritike, tražio od komunista, pre svega,
borbu protiv vlastitog nacionalizma, a Srbima je ponavljao: «Vi ste najveći i imate veću
odgovornost od drugih u Jugoslaviji» (Vuković 1989, str. 468-469). Doduše, prilično rano
počeo je i sa kritikom hrvatskog nacionalizma, strepeći od postojanog hrvatskog separatizma.
Banac navodi da je Tito stalno kritikovao Hebrangov hrvatski nacionalizam, a Hebrang je još
decembra 1943. optužio Tita da Dalmaciju tretira kao da nije deo Hrvatske. Kada je ZAVNOH
1943. proglasio pripajanje oslobođenih italijanskih područja «matici Zemlji Hrvatskoj», Tito je
kritikovao Hrvate što prisvajaju suverenitet koji pripada samo Jugoslaviji (Banac 1990, str. 100-
101). Titov oslonac bio je posle rata mladi borački kadar, koji je logikom ratnog učinka i
proverene lojalnosti dospeo do većine upravnih položaja u Srbiji, BiH, a delom i u Hrvatskoj.
Sve do kraja 1942. oslobodilački pokret u Hrvatskoj bio je gotovo isključivo srpski, pa su
hrvatski komunisti stoga kritikovani. Đilas svedoči da su Politbiro i Tito priznavali da su do
pada Italije ogromni deo rata nosili Srbi (Đorgović 1989, str. 170), a slična je ocena i Ive Banca
(Banac 1990, str. 93). U partijskim izveštajima o stanju u Hrvatskoj krajem 1940-ih otvoreno
se isticalo da se «veliki deo hrvatskih masa kompromitovao za vreme rata saradnjom sa
okupatorom» (Zapisnici 1995, str. 612-614). Tako su npr. Srbi u BiH, iako nisu bili u
apsolutnoj većini (1953, 44%), imali kao provereni borci dominantan uticaj u partiji i vladi. U
sastavu CK BiH je 1954. bilo 46 Srba, 3 Hrvata i 6 Jugoslovena, a CK Hrvatske je iste godine
brojao 41 Hrvata, 10 Srba, jednog Jugoslovena i 9 neopredeljenih (Shoup 1968, p. 276-277). U
partijskim zapisnicima između 1945. i 1952. mogu se uočiti sporovi između republika o
izgradnji industrijskih kapaciteta, ali Đilas tvrdi da to nisu bili međunacionalni sukobi, već više
lokalne sebičnosti koje nisu uzimane kao ozbiljan politički problem. Đilas se sećao da, dok je
bio u vrhu, nije bilo nikakvih napetosti između hrvatskog i srpskog rukovodstva, već naprotiv
bliskosti. Slovenci su, pak, već tada «zadržali jednu dozu autonomije, koju niko drugi nije
imao, i to su je zadržavali kroz praksu, kroz insistiranje na posebnoj privredi, na tome da je
uspon njen industrijski razvitak i da daje mnogo» (Đorgović 1985, str. 153-154). Isti svedok
dodaje da, dok se «osećala Kardeljeva inklinacija ka zaštiti Slovenije (on bi uvek grdio
Slovence, ali bi ih ipak podupro)», «kod Tita se nikakva inklinacija ka hrvatskim interesima
nije osećala... u pogledu nekakvog hrvatizma» (Đorgović 1989, str. 152).
107