Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

harizmatski autoritet, ubeđivanje i prinudu. Uz to je u Jugoslaviji ideologiji pripao i složeni
zadatak bratimljenja različitih nacija i neravnomerno razvijenih oblasti. Trebalo je katkad lomiti
i feudalne plemenske otpore. Jedinstvena ideologija bila je poluga stvaranja države
ujednačavanjem različitog nasleđa od osmanskog do austrougarskog. Harizma razuma oličena u
prosvetiteljskoj i ujedinjavajućoj ulozi partije i njenog čelnika, sa manje ili više uspeha, na
Balkanu je lomila raznolike arhaične otpore modernizaciji. Razgradnja konzervativnog nasleđa
neretko je morala biti autoritarna. Pored partije, u njoj je učestvovala i armija. Sprovodili su je
partijski kadrovi istekli iz istih sredina, «sirove i surove naravi otvrdle u ratu». Prosvećivanje je
shvatano kao oslobađanje, središnje vrednosti bile su herojske, a grobovi palih boraca mesta
zaveta (učvršćenja lojalnosti) da se neće posustati u borbi neprestanoj. Pomenuti zadaci
preplitali su se, prožimali i podrazumevali u opštim ideološkim stavovima, u organizacijama se
postvarivali i manje ili više otuđivali od izvornog smisla (propaganda na selu pretvarala se u
prinudno razvlašćivanje, a ubeđivanje u naređivanje i hapšenje). Ideologija je neutralizovala
verske, nacionalne i imovinske suprotnosti, mirila raskošni ceremonijal vrha i asketsko ratno
drugarstvo, puritanstvo komunista i opori karijerizam. Na delu je bila preterana koncentracija
integrativnih funkcija u jednoj ustanovi i njenoj racionalističkoj ideologiji na koju je nekada
mogla da pretenduje samo razvijena hijerokratska crkva. Trajni partijski monopol, bez dodatnih
i pravovremeno razvijenih osigurača, tj. alternativnih neideoloških integrativnih sredstava
(nezavisno sudstvo, sindikati, dezideologizovana vojska), pokazao se hazardnim jer se posle
uvođenja višepartijskog sistema naglo pojavio vakuum integracije. Slom dekretirane
komunističke slike istorije stvorio je niz novih eksplozivnih isključivosti.
Prikazano pravdanje vlasti po obrascu harizme razuma, opterećeno tradicionalnom političkom
kulturom, bilo je ideološko pokriće modernizacije jugoslovenskog društva druge polovine 20.
veka. Tekovine nepotpune modernizacije jesu pokazatelj istorijske funkcije komunističke
ideologije. U ostvarenju modernizacije centralizam je neretko bio nužna mera i uslov planske
politike. Iskustvo kontinentalnog klasičnog i prosvećenog apsolutizma možda je najbolji dokaz
za to. Pruski apsolutizam, ali i francuski i španski, uspeli su da svladaju lokalni regionalizam,
integrišu vojsku i državnu upravu. U višenacionalnim državama modernizacijska uloga
centralizacije i vladarskog apsolutizma bila je još upadljivija. I ovde je iskustvo Austrije iz
druge polovine 18. veka (Marija Terezija i Jozef II) najsličnije zakasnelom balkanskom
ujedinjenju. Jozef II je pojačao centralizaciju uprave, otklonio ostatke staleške države, sebe
proglasio za slugu države, uveo opšte državno građansko pravo, oslobodio seljake, osigurao
ravnopravnost konfesija i odvojio crkvu od države. Dvorski sistem vladanja nasilno je
zamenjen birokratskim, a udeo plemstva i crkve u politici bitno su smanjeni. Revolucija
odozgo, kako su je izvodili Napoleon, Bizmark i Staljin, gde su vojska i država postajale velike
škole, koje su pripremajući zaostalo seljaštvo za rat nužno ga i prosvećivale, u socijalizmu bila
je agens krupnih promena. Autoritarna modernizacija nosila je u istočnoevropskim zemljama
pečat militarizma. Isak Dojčer je Crvenu armiju nazvao «jedinom velikom pravom partijom
revolucije», jer je u socijalizmu vojska, pored partije, bila glavni sprovodnik društvenih
preobražaja. Zbog stalnog oslonca na vojsku socijalističke vođe nikada se nisu lišavale epiteta
borca. U Jugoslaviji je revolucija odozgo nastavljena i posle raskida sa Sovjetskim Savezom.
Dekretima partije ubrzavani su društveni procesi, planski i jedinstveno, naravno ne bez lutanja,
perioda stagnacije i izlišne represije.
U Jugoslaviji se s vrha nametana politička kultura nalazila u složenim odnosima međusobnog
uticaja sa drugim činiocima modernizacije (pragmatične političke potrebe, privredna i kulturna
tradicija, geopolitički položaj zemlje itd.), pa se njen uticaj ne može izolovati iz složenijeg
determinističkog spleta, već samo proučavati u sklopu celovitih procesa razdvojenih na manje
ili više samostalne faze. I u središtu socijalističke modernizacije je racionalizacija, tj. proces
unošenja predvidljivih sadržaja i postupaka u neku delatnost. Ona je, međutim, neravnomerno
prodirala u pojedine segmente društvene organizacije. Njen učinak je svakako najupadljiviji i
najtrajniji u posvetovljavanju i širenju obrazovanja kao najvažnijeg kanala vertikalne društvene
pokretljivosti. U oblasti privrede razvoj je bio neravnomerniji iako je stopa rasta i
produktivnosti bila u usponu. Još su upadljivija kolebanja u afirmisanju specifične pravne
87