Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

II
TRADICIJSKE KOMPONENTE BALKANSKOG
HARIZMATSKOG VOĐE
Kašnjenje najvećeg broja savremenih balkanskih država u ekonomskom i državnopravnom
razvoju do danas je ostalo nenadoknadivo, a u oblasti političke kulture neobično upadljivo.
Ovde bi trebalo ukazati samo na neke uzroke i posledice kašnjenja razvoja samostalnijeg
odnosa podvlašćenih prema političkom vođi. U Zapadnoj Evropi buržoazija je nastupala kao
klasa u sigurnom usponu, pa je suvereno menjala dvorsku političku kulturu feudalizma. Rušenje
dvorske političke kulture bilo je nezamislivo bez posvetovljavanja ideologije o vlasti po milosti
božjoj, tj. rušenja dogme o vladaru kao nepogrešivom božjem poslaniku. Ipak je revolucionarni
buržoaski liberalizam detronizaciji teologije prilazio oprezno. Dozirajući ateizam preko
ustavne monarhije (gde su bitno omeđene prerogative i dalje posvećene krune) liberalizam je
strepeo od rasula usled rušenja monarhijskog sveujedinjavajućeg simbola. Sve do uvođenja
opšte vojne obaveze dozirano je i izborno pravo. U etnički šarolikim sredinama detronizacija
monarhije značila je nestanak složenog ujedinjavajućeg simbola (Austro-Ugarska) koji je na
jugu Evrope u «balkanskom osinjaku» imao važniju integrativnu ulogu nego na severu
kontinenta (skandinavske zemlje i V. Britanija), gde je ustavna monarhija bila spojiva sa
buržoaskim konstitucionalizmom jer je imala isključivo simboličku ujedinjavajuću ulogu. U 19.
veku kruna je u Austriji bila racionalna ustanova da bi se preko nje dalo pravno čvrsto jedinstvo
složenom i protivrečnom konglomeratu autonomija i poluautonomija romanskih, hunskih,
slovenskih i germanskih naroda koji su činili Habzburško carstvo. U Britanskoj imperiji kruna
je trebalo da integriše još složeniju svetsku imperiju kolonija, dominiona, protektorata i sl.
Sličnu ulogu imao je autoritet docnijih jugoslovenskih monarha, ali i republikanskih vladara. Za
razliku od V.Britanije i Austro-Ugarske kao višenacionalnih monarhija, kod kojih nije bilo
preloma u tradiciji, već više evolutivnih prilagođavanja monarhističke političke kulture, na
Balkanu su burne političke promene uvek nagoveštavale i raskid sa političkom tradicijom
(oslobođenje od Turaka, rušenje dinastija i monarhije, slom jednopartijskog režima). U
austrijskom i britanskom parlamentarizmu prava krune postepeno prenošena su na manje ili
više staleške parlamente, a na Balkanu su vladari uvek zadržavali natparlamentarnu moć, jer
nije bilo staleža niti razvijene buržoazije, sila koje bi ih nagnale na realno
konstitucionalizovanje. Najveći deo balkanskih država još je bio u vazalnom položaju pod
Osmanskim carstvom u dobu kada su u Evropi apsolutizam zamenile ustavne monarhije. Tek je
knez Mihailo Obrenović (1823-1868) stvorio dvor, zakasneli relikt apsolutizma, ukidajući
patrijarhalni očev apsolutizam, ustaničkog vođu okruženog momcima. Pašinski konak kneza
Miloša Obrenovića (1780-1860) smenjuje dvor kneza Mihaila u dobu kada se u Zapadnoj
Evropi snažno širi republikanstvo i organizovani radnički pokret. U Srednjoj, Istočnoj i Južnoj
Evropi monarsi su bili realni posednici najviše vlasti i stvarni zapovednici vojske. Balkanski
vladari tek izašli iz patrimonijalnog feudalnog apsolutizma bili su najsličniji pruskim vojnim
kraljevima 18. i 19. veka i nemačkim carevima posle 1871, dakle ne samo simbolični znamen
državnog suvereniteta već ujedinitelji najviših funkcija državne vlasti. Po sebi se razume da je
način regulisanja odnosa podvlašćenih prema vođi drugačiji kod režima gde je vođa realni
posednik vlasti, a ne goli simbolički znamen jedinstva.
Zakasneli društvenopolitički razvoj Balkana, nestabilnost njegovih državnih tvorevina i dugi
periodi permanentnog latentnog ili otvorenog oslobodilačkog ratnog stanja nametali su prilično
krute autoritarne obrasce političke kulture u kojima je zamisao političkog vođe imala stožernu
integrativnu ulogu. Što su dublje društvene protivrečnosti, podele i sukobi, to je vidljivija
suprotnost između očekivanja širokih slojeva i razočaravajućeg učinka vlasti. U tim uslovima
raste potencijal za prihvatanje novog harizmatskog spasitelja koji će u skladu sa tradicionalnom
hrišćanskom eshatologijom raskinuti sa prošlošću i započeti novo beskonfliktno doba. Manje ili
više iracionalne nade uprte u vođu mogu se u različitoj meri širiti na njegove saradnike i
ideološko učenje. S druge strane, vođa, koji u tim situacijama po pravilu stiče neomeđena
20