Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

i socijalne pravde. Osiguravanje vertikalne društvene pokretljivosti, prosvećivanje i ograničena
modernizacija nerazvijenih društava realni su sadržaj i čvorna funkcija koja je mobilizaciji
stanovništva u socijalizmu, preko službene harizme partije i njenog vođe, davala istorijski
smisao. U tom pogledu treba je razlikovati od ostalih istorijskih manje ili više
antiprosvetiteljskih, razvijenih oblika harizmatske vlasti koji su štitili interese užih društvenih
grupa. Hatingtonovu tvrdnju da u sredinama sa nerazvijenom političkom kulturom autoritarni
režimi mogu biti modernizacijski, jer lišavaju prostor iscrpljujućih i neprogresivnih sukoba,
trebalo bi istorično ispitati kod tumačenja uloge harizme u razvoju socijalizma. Pri tome bi
uvek trebalo odvajati elemente racionalnog autoriteta od sadržaja iracionalnog kulta. Racionalni
autoritet (vođa kao simbol ujedinjenih napora i stožer racionalne koncentracije revolucionarne
energije) prevladava u fazama kada se vlast realno osvedočava (privredni uspesi, socijalni mir,
racionalna harizma J. Broza 1950-ih), a što su ekonomske teškoće i sukobi prisutniji jačaju
iracionalni sadržaji integracije (nepogrešivost vođe i partije i isključivost ideologije). Dalje, što
su sukobi unutar socijalističke kadrovske uprave bili žešći, to je iracionalizovanje vođinog
autoriteta bivalo upadljivije, što je opet pravdalo nepogrešivost kadrova na svim nivoima. Ako
je vođa bezgrešan ni njegovi sledbenici ne mogu grešiti. Na svakom nivou javlja se
neprikosnovenii moćni vođin opunomoćenik( sekretari oblasnih i mesnih komiteta sticali su
harizmu na osnovu funkcije, a ne na temelju znanja). Dakle, pored kulta vođe, egzistira i kult
hijerahije (Milosavlevski 990, str. 37), a u nerazvijenim plemenskim sredinama autoritet
oblasnog vođe primao je i patrimonijalnu boju.
Ovde nije neophodno šire razmatrati opštu organizacionu ulogu vođe u sistemu kadrovske
uprave (Kuljić 1989, Kuljić 1994), već se zadržati na nekim društveno-ekonomskim procesima
koji su podsticali jačanje autoriteta vođe u ranim socijalističkim režimima. U
društvenoekonomskom pogledu autoritet socijalističkog vođe tesno je vezan za proces
poslerevolucionarne modernizacije. Najopštije govoreći, modernizacija obuhvata razvoj
tehnologije, prevlast industrijske nad agrarnom proizvodnjom, ateizaciju i prosvećivanje,
pojačanu društvenu pokretljivost, uklanjanje lokalnih regionalizama i kosmopolitizaciju, rast
društvenog i ličnog standarda, pojačano učešće širih društvenih grupa u politici i otvorenije
regrutovanje političke elite. U višenacionalnim državama važan aspekt modernizacije je
internacionalizacija, tj. uklanjanje nacionalnih i konfesionalnih barijera, pojačana saradnja i
nekonfliktno nadnacionalno samopoimanje. Uloga socijalističkih vođa u modernizaciji bi se
potpunije objasnila ako bi se proučilo iskustvo više istorijskih savremenika i uočile zajedničke
crte i razlike uslovljene konkretnijim prilikama. Ovde će Titova uloga biti poređena sa
najmoćnijim socijalističkim vođom – Staljinom.
Staljinov kult osnažen je u procesu industrijalizacije i kolektivizacije (Tucker 1979, Meyer
1977). Zaokret u Staljinovj politici početkom 1930-ih ka teroru i kultu vođe je podstaknut
teškoćama, protivrečnostima i otporima industrijalizaciji i kolektivizaciji, i s tim u vezi,
pojačanim frakcijskim trvenjima u partiji. Posle Lenjinove smrti režim je imao pragmatičnu
potrebu za uglednim ujedinjavajućim simbolom. U Lenjinovom kultu ogledala se ruska prošlost
jer je neprosvećeno seljaštvo bilo monarhističko. Slična situacija sreće se u 3. veku u Rimu,
kada je sa varvarizacijom carstva napuštena zamisao vladara kao prvog službenika jer nije bila
shvatljiva poluvarvarskim narodima koji su u državu ulazili neposredno iz plemenske
organizacije. Lakše je manipulisati osećanjima podvlašćenih preko kulta ličnosti vođe nego
preko zamisli bezlične države (bezlično se ne može voleti). Što je sredina zaostalija, to je
personalizovana manipulacija uspešnija, pa je za divinizaciju vođe zainteresovan upravni štab.
Industrijalizacija i kolektivizacija su podstakli ogromnu i naglu društvenu pokretljivost i
prelivanje seljaštva u radničku klasu. Ono je sa sobom nosilo tradicionalni seoski mentalitet
(poštovanje ličnog autoriteta) i sklonost ka kultizaciji. Društveni uslovi u SSSR-u u periodu
«velikog obrta» (1929-1933) bili su prijemčljivi za rast kulta živog vladara (Tucker 1979, p.
347). Svaki otpor partijskoj politici proglašavan je špijunažom fašističkih agenata, koji su
slabili privredu, odbrambenu moć zemlje i cepali partiju. Umesto realne analize problema,
politiziralo se do apsurda, širio se iracionalni teror, a Staljinov strah od špijuna jačao je
nepoverenje i otvorio vrata karijeristima i doušnicima. U periodu zaoštravanja klasne borbe
163