Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

Jugoslaviji jednaki. U tom svetlu dilema da li savezna država ili savez država izgleda malo
drugačije. Neortodoksni Nikezić nije verovao da bi međunarodne okolnosti dopuštale
izdvajanje neke republike iz Jugoslavije. Po njemu bi do sukoba pre mogli dovesti oni koji traže
samo jedinstvo u mnogonacionalnoj državi (Vuković 1989, str. 458). Reformističke struje u
republičkim i saveznim telima više su strepele od čvrste ruke (savez sa vojskom) nego od
državnog rasula.
O tome svedoči i tadašnja svest leve intelektualne «opozicije» izvan SK okupljene oko časopisa
«Praksis» i «Filozofija». Jedan način istraživanja domašaja i istorijske ograničenosti svesti SKJ
o pravcima razvoja je poređenje ideologije sa svešću domaće vanpartijske opozicione
inteligencije. U oceni opasnosti domaćeg nacionalizma i uzroka njegovog nastanka početkom
1970-ih nije bilo značajnijih razlika između režima i pomenutih središta opozicije. Obe struje
bile su na antirankovićevskoj liniji kritike centralizma federacije i poželjne samoupravne,
antibirokratske, neposredne socijalističke demokratije (Nacionalizam i ljudska prava, Filozofija
1972, br. 1). Srednji slojevi uočeni su kao osnova nacionalizma, a dosledna socijalistička
demokratija kao najuspešnija brana protiv njega (Kuvačić 1972, Marković 1971). O svesti
jugoslovenske levice treba suditi na osnovu svesti kritičara SK i Titove vlasti. Opozicija je
kritikovala staljinističku viziju partije, a u pogledu ocene nacionalizma postojala je visoka
podudarnost sa stavovima SK. Jedan od glavnih vanpartijskih opozicionih intelektualaca M.
Marković je, u duhu strepnje službene reformističke partijske struje od čvrste ruke, 1971. pisao
da «postoji realna šansa da se u okviru jedne labave konfederacije sadašnji nacionalni sukobi
smire – ukoliko se ne želi raspad zajednice ili obrnuto intervencija «stranke reda». Zato je
neophodno smanjiti klasne nejednakosti, ukinuti monopole moći, obezbediti vlast radničkih
saveta i stvoriti duh bratstva i solidarnosti (Marković 1971, str. 823). U istom duhu je Tito juna
1971. upitao Tripala da li to on s njim polemiše kada tvrdi da je nacionalno važnije od klasnog
(Tripalo 1989, str. 153). Visoka podudarnost partije i njenih unutrašnjih kritičara o izvorima
nacionalizma svedoči o strukturi svesti jednog karakterističnog razvojnog stupnja
jugoslovenskog socijalizma. U tom pogledu Tito nije bio mnogo više zarobljenik idejnih
pogleda evropske levice svoga doba nego što su to bili njegovi oprezni kritričari u zemlji.
Taktička kolebanja obeju struja (vlasti i opozicije) kretala su se u okviru podudarne strateške
socijalističke vizije samoupravnog socijalističkog društva. Relativno visok ugled
jugoslovenskog samoupravnog modela u svetu (čak i izvan krugova levice) je, doduše, više
slabila kritičnost prema SK kod vladajućih kadrova nego kod levičarske opozicije koja je partiji
prebacivala birokratizam, a ne jednopartijski monopol. Bilo bi pogrešno u svetu tada snažnu, a
u Jugoslaviji potpuno normalizovanu idejnu levičarsku svest držati za pogrešnu ili iskrivljenu, a
Tita, njenog najuglednijeg predstavnika, običnim zatočnikom prolazne iluzije. Naprotiv,
jugoslovenski socijalizam se u ovom periodu prilagođavao svetskom okruženju na prilično
neprovincijalan način, a način regulisanja međunacionalnih odnosa dugo je u svetu smatran
zanimljivim. Kao i u nizu sličnih situacija, i ovde je Titov ugled bio pokriće njegovih
konzervativnih zaokreta. Dominantna levičarska idejna svest epohe bila je snažna strukturna
determinanta koja je podjednako pritiskala vlastodršce i njihove kritičare u Jugoslaviji. Unutar
ove svesti različite struje u partiji, a i izvan nje, tragale su za alternativama razvoja i rešavanjem
nacionalnih sukoba. Vizija elastične federacije počivala je na nepoljuljanom uverenju o
jedinstvenom interesu radničke klase u zemlji i proletarijata uopšte u svetu. Milion članova
SKJ, vezanih demokratskim centralizmom izgledali su kao solidan garant i kontrolor klasnog
jedinstva, čak i u periodu snažnih međunacionalnih napetosti. U više navrata Tito je odbacivao
valjanost višepartijskog sistema argumentima da bi ovaj vrlo brzo aktivirao nacionalizam i
raspad države. Nažalost, ova bojazan nije bila lišena osnova, što opet dokraja ne pravda kruto
ustrajavanje na prioritetu partije. U poslednjih petnaestak godina Titovog života opasnost od
simetrične čistke republičkih elita je kod ovih grupa u kritici vlastitog nacionalizma
prevazilazila uobičajene okvire komunističke samokritike i postajala važan zaštitni manevar.
Samo su neupućeni mogli 1971-1972. verovati da će obračun sa hrvatskim nacionalizmom
osigurati položaj srpskog političkog vrha. Strepnja od ravnoteže u obračunu gonila je na
stvaranje zaštitnog mehanizma u obliku pojačane kritike vlastitog nacionalizma. Aprila 1971. L.
119