Nr 614-615, lipiec-sierpień 2006 - Znak

HENRYK SIEWIERSKI
pewien sposób myślenia, pewien światopogląd charakterystyczny dla pierwotnej
fazy rozwoju ludzkości.
Rozumiana w ten sposób, jako Weltanschauung, antropofagia nie poddaje
się interpretacji, która chce widzieć w niej przejaw materializmu i amoralności,
a która stosowana była przez jezuitów i kolonizatorów. Jako akt religijny należy
raczej do duchowego świata człowieka pierwotnego. Jej sens, harmonijny
i wspólnotowy, przeciwstawia się kanibalizmowi, czyli antropofagii uprawianej
z zachłanności lub głodu, znanej z kronik oblężonych miast i opowieści o zaginionych
podróżnikach 2 .
Formułowany przez Oswalda de Andrade projekt artystycznej
i społecznej przemiany opierał się na odkryciu prekolumbijskiego
raju Ameryki oraz na krytyce jego antytezy – dziedzictwa nowożytnej
Europy. Świat odkryty przez Europę epoki Odrodzenia był nowy
nie tylko jako dziewicza przestrzeń ekspansji i obietnica poszerzenia
i udoskonalenia chrześcijańskiego imperium; był nowy jako radykalne
zaprzeczenie logosu i etosu świata chrześcijańskiego, jako alternatywa
modelu budowanej przez Europę cywilizacji, alternatywa,
która wszakże ucieleśniała jej ukryte, nielegalne pragnienia i aspiracje
i jako taka stać się musiała ofiarą siłowej konfrontacji. Nie uległa
jednak całkowitemu zniszczeniu, dzięki czemu w starożytnych kulturach
ocalałych jeszcze w Brazylii Oswald de Andrade może odkryć
raj, a w nim człowieka żyjącego w stanie pierwotnej niewinności
i wolności, bez poczucia winy, nieznającego pojęcia grzechu i wynikających
z niego seksualnych i społecznych ograniczeń. W świecie
tym brazylijski pisarz odnajduje ucieleśnienie ideałów pierwotnego,
czyli „prawdziwego” komunizmu i „surrealistycznej”, pogańskiej
wolności, życia szczęśliwego i w harmonijnej zgodzie z naturą, ideałów
drogich również europejskim awangardom XX wieku. Nic więc
dziwnego, że staną się one rodzimym fundamentem budowy nowej,
antropofagicznej i edenicznej zarazem wizji przyszłości.
Krytyka dziedzictwa Europy stawia pod pręgierzem chrześcijaństwo
z jego mesjanizmem i systemem represji, a także nowożytny nurt
socjalizmu utopijnego, który doprowadził do zabójczych utopii społecznych
XX wieku. Specyficznie europejski rodowód stalinizmu i fa-
2
Oswald de Andrade, A crise da filosofia messiânica (Kryzys filozofii mesjanistycznej,
1950) w tegoż: Do Pau Brasil à Antropofagia e às Utopias. Manifestos, teses de concursos
e ensaios. Obras Completas, vol. VI, Rio de Janeiro 1978, s. 77.
98