Nr 614-615, lipiec-sierpień 2006 - Znak

ZDARZENIA – KSIĄŻKI – LUDZIE
Chcąc zmylić pogoń, uciekają na wschód. Coraz głębiej zanurzają
się w „kraj, który jak zechce, to zamęczy każdego na śmierć. (...) Wchodzi
się weń łatwiej niż w każdy inny, ale z upływem czasu zapada głębiej,
aż nieruchomieje się na amen”. Przez „bezmiar” zimy przedzierają
się na Litwę, gdzie Rangułt ma mały, niszczejący majątek. W obliczu
nieprzyjaznej, złowrogiej natury spotykają się ze sobą dwie różne,
przeciwstawne osobowości. Hrabia to typowy przedstawiciel Wielkiej
Armii – awanturnik, odważny i brawurowy. Dowódcy Rangułta usiłowali
uczynić z niego legendę mającą służyć propagandzie Napoleona. Na
pierwszy rzut oka Hoszowski wypada na jego tle dość blado. Zasadniczy,
zdystansowany wobec siebie i pragnień, których nigdy nie mógł
zaspokoić, odczuwa kompleks niższości w obliczu „nieuleczalnie chojrackiej,
pięknej armii” i Rangułta jako jej przedstawiciela. Z drugiej
strony ma świadomość, że żołnierze armii napoleońskiej żyją złudzeniem.
Syn popa, który w młodości musiał zarabiać na siebie, wbijając
do głów szlacheckich synów podstawy matematyki, marzy o pieniądzach.
Pozwoliłyby mu one zamieszkać za granicą, gdzie nigdy nie był, i spędzić
resztę życia w bibliotece, pośród książek.
Dezerterom udaje się przeżyć głównie dzięki zaradności Hoszowskiego.
Coraz groźniejsze mrozy od Uralu, niewygody, brak higieny, głód
odzierają ich z człowieczeństwa, wpychają w „dosadność utykającej fizyczności
(...), w spotworniałość, czyraczność, smrodliwość”. Sami ze
sobą i swoimi „wyobrażeniami o własnym znaczeniu”, z marzeniami, co
czasem pomagają przeżyć, wobec wszechwładzy doskwierającej zimy
odczuwają jednak takie samo cierpienie. Dzieląc ból i samotność, mają
wrażenie, że „każdy coś drugiemu ujmuje i wyzwala go w jakiejś mierze
z własnej udręki”. Żeby nie pozostać bez tego drugiego wobec „bezmiaru”
natury, chronią siebie nawzajem, a kiedy wreszcie udaje im się dotrzeć
do Nekli, są sobie bliscy.
W majątku Rangułta uwaga narratora skupia się głównie na postaci
Hoszowskiego, bowiem hrabia długo choruje. W Nekli nikt go nie pamięta
jako syna zubożałego księdza. Odnoszą się do porucznika z szacunkiem
jak do uczestnika kampanii, może szwendać się bez celu, nic
nie robiąc, czytać. W majątku Rangułta przyjdzie mu jednak przeżyć
innego rodzaju bliskość. Pozornie nic go nie skłania ku siostrze hrabiego.
„Szpeciło ją nawet to, co inne mogłoby zdobić, a choćby wzruszać,
jak kruchość drobność, defensywność. Bo wszystko, co zapowiadało
w niej męskość, (...) pozostało w połowie drogi, porzucone, niezdecydowane,
niedorobione”. Rylski drobiazgowo opisuje odczucia Hoszowskiego
i jego zbliżenie z Anną, które znowu dzieje się jakby nie do końca w zgo-
181