“Zoals een goed ambtenaar betaamt” Liber Amicorum - CAOP

van trouw af aan de heerser en zweert de heerser de rechten van
de onderdanen te eerbiedigen. Dat laatste is zelfs een belangrijk
argument in de Nederlandse revolte. Willem van Oranje wijst er
in zijn apologie uit 1568 expliciet op dat de Spaanse vorst de door
hem gezworen vrijheden en privileges had geschonden. 13 Willem
van Oranje heeft zich ook persoonlijk ingezet om ervoor te zorgen
dat doopsgezinden geen eed meer hoefden af te leggen, maar met
een belofte mochten volstaan. Zoals aangegeven was het afleggen
van de poorterseed verplicht om een beroep te mogen uitoefenen.
In 1552 stelde Menno Simons echter dat het afleggen van de eed
volgens de bijbel niet mag. Zijn volgelingen (de Mennonieten of
doopsgezinden) kwamen dan ook in de problemen. Willem van
Oranje geeft in 1566 opdracht de Zeeuwse Doopsgezinden vrijstelling
van poorterseed te verlenen “op grond van gewetensvrijheid
(‘conscientie’)”. 14 Op 28 maart 1588 worden de Mennonieten algemeen
van de verplichte eed ontheven en mogen ze een belofte
afleggen. 15 Vrijstelling van de eed werd daarmee voor het eerst ingevoerd.
Maar, zoals zal blijken, betrof dit enkel eedweigering op
religieuze gronden. Bovendien, voor publieke ambten gold een
dergelijke vrijstelling niet. Ook het afleggen van eden door andersgelovigen,
in het bijzonder van joden (conform de religieuze voorschriften
met bedekt hoofd), wordt bijvoorbeeld in 1616 voor het
eerst geregeld in Amsterdam en later overal verplicht gesteld. 16
Eden worden in de publieke sfeer vooral ook gebruikt om corruptie
in te perken. In de 17e en 18e eeuw verschijnen keer op keer
nieuwe plakkaten waarin eden moeten worden afgelegd en gezworen
op correct handelen: vooral waar het gaat om fraudegevoelige
zaken als belasting en accijnzen (vooral op wijn). Dat leidt ook regelmatig
tot protesten en zelfs een enkel oproer. Naast de vele gebruikelijke
eden wordt voor de ambtenaren in dienst van de Republiek
op 24 februari 1656 voor het eerst een algemene ‘Eed van Zuivering
voor die geen die Ampten krygen’ per plakkaat verplicht gesteld:
11 Prodi, 1993: ix
12 Bijvoorbeeld Cicero tracht daarop uitzonderingen
te formuleren. De veel latere katholieke eedsleer
kent een mechanisme om ontheven te worden van
de gedwongen eed en sommige protestantse stromingen
(Doopsgezinden, Quakers, Hernhutters)
verbieden iedere eed met een beroep op de Bijbel.
13 Black, 1993: 44
14 Van Es, 1911: 113
15 Groot Plakkaatboek V, blz. 96
16 Van Es, 1911: 66
165