“Zoals een goed ambtenaar betaamt” Liber Amicorum - CAOP

174
onele onafhankelijkheid van ambtenaren bevestigt. 35 Ambtenaren
hebben op grond van hun eed een eigen verantwoordelijkheid als
publieke functionarissen. Hiermee houdt ook verband dat de ambtelijke
loyaliteit door de eed wordt ingekleurd: dat is een verbondenheid
aan de staat, geen loyaliteit aan een specifiek onderdeel
van de overheid en ook niet aan een specifieke politieke gezagsdrager.
De vereiste loyaliteit is meer abstract aan de staat, de wetten of
het algemeen belang. Ambtelijke loyaliteit is niet aan een persoon,
maar veeleer aan ‘de hiërarchie’ en zelfs dan kan iemand zich niet
verschuilen aangezien de eed persoonlijk is en een eigen morele
verantwoordelijkheid tot uitdrukking brengt. 36
Ten derde kan de eed worden beschouwd in meer instrumentele
zin: als een middel om gewenst gedrag te bereiken. De ambtseed is
dan een management instrument in het kader van integriteitsbeleid.
Het wordt ingezet om het bekende ‘principle agent’-probleem
van asymmetrie in informatie en belangen te overkomen: “the aim
at reducing the risk that public officials will pursue their private
interests at the cost of the public interest”. 37 Enerzijds vormt de
ambtseed een element in een geheel van controlemechanismen
door de principaal (de politiek, de burgers), anderzijds vormt de
ambtseed een middel voor de agent (de ambtenaar) om vertrouwen
te bewerkstelligen bij de principaal. Deze benadering van de
eed staat het verst van de meer morele interpretatie en is vanuit
religieus oogpunt wellicht zelfs verwerpelijk. Maar er zijn andere
redenen om voorzichtig te zijn met een instrumentele benadering
van de ambtseed.
De eed als integriteitsinstrument?
Deze bijdrage begon met een citaat van De Waal Malefijt uit 1907
waarin deze verzucht dat de eed in verval is. Dergelijke uitspraken
kunnen ook worden aangetroffen in veel oudere, maar ook recentere
literatuur. 38 Voor de meeste mensen heeft de ambtseed nog
steeds een bijzondere betekenis. Daarom is deze ongetwijfeld in
2006 in de wet verankerd en zijn er ook telkens weer mensen die
bezwaar maken tegen het afleggen van de ambtseed. Maar er zijn
nadrukkelijk beperkingen aan de te verwachten effecten van een
eed. Daarbij speelt de sterk verminderde bekendheid met de traditionele
betekenis van een eed ongetwijfeld een rol. Tegelijkertijd