“Zoals een goed ambtenaar betaamt” Liber Amicorum - CAOP

84
onderling botsen: niet alleen onze eigen waarden sporen niet altijd
met elkaar, we zijn bovendien niet alleen op de wereld maar moeten
met andere mensen samenwerken; mensen die vaak andere
waarden lijken te koesteren. Wat kunnen we doen om te voorkomen
dat we helemaal afdwalen als we de idealen niet meer helder
voor ogen hebben, of als we moeten samenwerken met mensen die
niet dezelfde idealen hebben?
Een van de dingen die we dan soms wel doen is: normen formuleren;
normen die tenminste een minimum aan afspraken vastleggen, en
die – in tegenstelling tot de vrijblijvender waarden – dwingen en
binden. Veel hedendaagse ethieken stellen die normen centraal.
Odysseus wist dat hij zijn doel – thuiskomen bij Penelope – wel
eens zou kunnen vergeten als hij de Sirenen zou horen. Daarom
liet hij zich vastbinden door zijn makkers en gebood hij hen, niet
naar hem te luisteren. Het lukte. Maar alleen doordat die makkers
was in hun oren hadden en de doortocht langs de even verleidelijke
als gevaarlijke rotsen niet al te lang duurde. Stel je voor dat
Odysseus zijn hele tocht, vastgebonden aan de mast had moeten
voltooien! Stel je voor dat een mens, een bedrijf, een organisatie,
een overheidsapparaat of een samenleving het zouden moeten volhouden
met enkel normen!
Waarden zonder de steun van normen worden gemakkelijk vergeten
of blijven krachteloos. Maar normen zonder het zicht op waarden
blijken al gauw waardeloos en houden het in ieder geval niet
lang vol – ook niet met meer controle of strengere sancties. Terecht
worden waarden en normen dan ook doorgaans samen genoemd.
Maar is het voldoende om ze samen te noemen? Het grote probleem
is daarmee niet opgelost: het probleem dat erin bestaat ze samen
te houden.
Een van de redenen waarom de deugdethiek langzamerhand
een steeds grotere rol gaat spelen, zowel in de ethische theorie als
in de toepassing daarvan op allerlei domeinen, ligt hierin. Dat wat
een lange traditie aanduidde met het woord ‘deugd’ is precies de
verbinding van die twee, waarden en normen. Deugden zijn houdingen
waarin – door oefening – het gekoesterde ideaal zich heeft
vertaald in een tweede natuur, die maakt dat de deugdzame ‘als
vanzelf’ handelt in de richting van dat ideaal.
Dat gaat niet een-twee-drie; het is – zoals gezegd – een kwestie
van oefenen. Maar dat is dan ook precies wat de deugdethiek cen-