“Zoals een goed ambtenaar betaamt” Liber Amicorum - CAOP

lijke ambtenaren en ambtenaren van het Openbaar Ministerie.
Een Koninklijk Besluit van 2 april 1828 stelt zelfs dat salarissen
van nieuwe ambtenaren pas betaald zouden worden nadat zij de
eed hadden afgelegd. 17
In de loop van de 19e eeuw ontstaan problemen door onder andere
de opkomst van het atheïsme. Ontheffing van de eed was enkel
mogelijk op religieuze gronden. De niet-gelovigen werd echter
verplicht te zweren op God, hetgeen zowel voor de personen in
kwestie, als voor (zeer) gelovigen een gruwel bleek. Vlam in de pan
was een uitspraak van de Hoge Raad van 6 juni 1846 waarin werd
bepaald dat ‘gezindheid’ (zoals vervat in de grondwet van 1814)
moest worden uitgelegd als ‘kerkgenootschap.’ Daarmee zijn we
in de zogenaamde ‘eedskwestie’ aangeland die duurde van 1846
tot 1916. De scheiding van kerk en staat zoals vervat in de nieuwe
grondwet van 1848 biedt hiervoor aanvankelijk geen oplossing.
Getuigen gaan het gevang in als ze op niet-religieuze gronden weigeren
de eed af te leggen, publieke ambten (zoals lidmaatschap van
een schoolcommissie of de advocatuur) worden geweigerd en gekozen
politici worden niet tot de gemeenteraad toegelaten. Het eerste
leidt tot nogal absurde uitspraken zoals in 1869, als een zekere
Kruit senior wordt vrijgesproken (want doopsgezind), maar diens
21-jarige zoon, die nog niet tot het kerkgenootschap is toegetreden,
wordt veroordeeld tot drie dagen cel. 18 Het leidt tot steeds terugkerende,
verhitte Kamerdebatten, krantenartikelen en diverse proefschriften
over de betekenis van de eed. Liberalen en socialisten
bevechten gezamenlijk de gedwongen (religieuze) eed. Langzaam
aan ontstaat overigens een mengelmoes van vrijstellingen en verplichtingen
in verschillende wetten. Zo wordt in de Schoolwet van
1878 de verplichte ambtseed voor leden van schoolcommissies afgeschaft
en ook gerechtelijke vertalers mogen kiezen voor een eed
of belofte. Anderen moeten nog steeds een eed afleggen. Daarom
wordt in 1878 te Stadskanaal zelfs een kerkgenootschap opgericht
voor niet-gelovigen die de eed willen weigeren zodat ze aan de wettelijke
vereiste kunnen voldoen. Een ander voorstel om atheïsten
17 Helaas bleek nogal slonzig met de eed te zijn omgesprongen,
zodat een nieuw KB voorschreef dat
ook werkelijk alle ambtenaren voor het einde van
het jaar een ambtseed moesten hebben afgelegd
(vgl. Van den Doel, 1989).
18 Van Es, 1911: 195
167