“Zoals een goed ambtenaar betaamt” Liber Amicorum - CAOP

figureert de eed telkens weer als een betekenisvolle, symbolische
daad in allerlei contexten: in de film ‘I, Robot’ (uit 2004) 39 bijvoorbeeld,
wordt het vermogen te zweren zelfs als een ultieme indicatie
van menselijkheid neergezet. Maar, door het zweren van een eed
wordt een onbetrouwbare persoon niet ineens integer, tegelijkertijd
moet het effect van rituelen echter ook niet worden gebagatelliseerd.
Juist daarom wordt er door de eeuwen heen door auteurs
op gewezen dat het van belang is de plechtigheid en serieusheid
van de eedaflegging als sociaal ritueel te benadrukken. Dat heeft
bijvoorbeeld geleid tot het beperken van de ambtseed tot een eenmalige
handeling in iemands carrière. Halfhartige of zelfridiculiserende
omgang met de ambtseed (‘kan het ook per e-mail?’) heeft
naar verwachting zelfs een averechts effect: vereisen dat iemand
een ambtseed aflegt en dus in overeenstemming met diens geweten
en religieuze opvattingen een belofte bekrachtigt, maakt ook
dat er verwachtingen worden gewekt. Als bij de eerstvolgende verandering
van beleid iemands functie verdwijnt, ontstaat al snel de
indruk dat de eedafnemer de morele betekenis van het ambt niet
zo serieus neemt. Anders gezegd: het gebruik van een traditioneel
zwaar moreel instrument zoals een eed, als meer opportunistisch
integriteitsinstrument, kan wel eens in zijn tegendeel resulteren.
Het zou onethisch gedrag kunnen legitimeren wanneer het de indruk
wekt dat (plechtige) beloften niet zo serieus zijn bij de overheid.
Dit bezwaar tegen de eed is zeker niet nieuw en staat centraal
in Jeremy Benthams afwijzing van eden in 1817. 40
Natuurlijk is een eed instrumenteel of functioneel voor het tot
stand brengen van vertrouwen. Maar daarmee is niet gezegd dat een
enkel instrumentele benadering gerechtvaardigd is. Integendeel,
de functie van een eed berust juist op de fundamentele waarden
van de eedgever: religie, eer, persoonlijke integriteit en/of geweten.
35 Rohr, 1998: 69-72
36 Hier raakt de eed aan hetgeen Max Weber vatte
onder het begrip ‘ambtseer’. Weber’s roemruchte
‘Sine ira ac studio’ impliceert geen amorele uitvoering
door de ambtenaar, maar de morele keuze
objectief en neutraal te handelen, in overeenstemming
met het recht en het algemeen belang.
37 Behmke, 2009: 15
175
38 bijvoorbeeld Prodi, 1993
39 gebaseerd op het beroemde gelijknamige sciencefictionverhaal
van Isaak Asimov uit 1950.
40 Bentham acht de praktijk van de eed in Engeland
ineffectief in zijn tijd. Geheel anders acht Immanuel
Kant een eed in strijd met de menselijke
waardigheid: liegen mag nooit, beloften moeten
altijd worden nagekomen, ook zonder eed.