36164_Árbók 2005 - Háskóli Íslands

Þetta er í tuttugasta og fjórða sinn og jafnframt í síðasta skipti sem ég fæ að
ávarpa og taka í hönd kandídata sem hafa brautskráðst frá Háskóla Íslands síðan
haustið 1997, en þeir eru hvorki meira né minna en rúmlega níu þúsund talsins
að meðtöldum ykkur sem nú eru brautskráð. Til samanburðar má geta þess að
frá upphafi Háskólans fram til 1997 brautskráðust tæplega 16 þúsund kandídatar.
Hver brautskráning hefur verið einstök hamingjustund, sannkölluð háskólahátíð,
þar sem við fögnum mikilvægustu ávöxtunum af starfi Háskóla Íslands, menntaáfanga
ykkar, kandídatar góðir, sem hafið lagt ykkur fram um að öðlast þekkingu,
kunnáttu og skilning til að móta eigið líf og skapa um leið íslenska menningu og
íslenskt samfélag. Fyrirrennarar ykkar eru hvarvetna að störfum í íslensku þjóðlífi
og reyndar um allan heim og þið munuð, eins og þeir, bera hróður Háskólans
út um byggðir landsins og hvert sem leiðir ykkar liggja um heiminn. Þið eruð
stolt Háskólans og sýnið styrk hans og kraft. Þess vegna er ábyrgð ykkar líka
mikil, örlög heimsins og ekki síst örsmárrar þjóðar eins og okkar ráðast öllu
öðru fremur af þekkingu, kunnáttu og skilningi sem sprettur af fræðilegu námi og
starfi. Þess vegna skiptir líka svo miklu að við gerum okkur ljóst og að öllum
verði ljóst til hvers háskólar eru og hvernig þeir mega ná tilgangi sínum og rækja
hlutverk sitt í þágu lífsins.
Við byggjum furðulegan alheim þar sem óendanleikinn umlykur okkur á alla
vegu. Víðáttur geimsins, örsmáar agnir efnisins og heilinn, þetta undursamlega
verkfæri sem höfuðkúpa okkar geymir, en við skynjum samt aldrei, allt er þetta
enn ofvaxið mannlegum skilningi, þótt vísindin séu sífellt að opinbera okkur ný
sannindi um veruleikann. Mannshugurinn er sjálfum sér ráðgáta og eins og lokuð
bók, þótt hann skapi sífellt nýjar og nýjar bækur um könnunarferðir sínar um
lendur heimsins. Hver erum við sjálf, hver er þessi hugur sem knýr okkur áfram,
hvert okkar fyrir sig á sinni einstöku, persónulegu vegferð, og okkur öll saman, í
því skyni að reyna að skapa réttlátari, fegurri og betri heim? Háskóli Íslands er
ekki aðeins hús og byggingar, heldur ósýnileg, andleg heild sem sameinar okkur
í ákveðnum ásetningi og tilgangi og á sér sögulega tilveru handan okkar, hverfulla
einstaklinga, sem eigum hlut í henni á hverjum tíma. Björn M. Ólsen og hópur
annarra manna tók þátt í fæðingu þessarar andlegu heildar og þeir sáu hana
sem hvítvoðunginn í háskólasamfélagi heimsins. Og á hverjum tíma hefur Háskólinn
notið þess að fjöldi einstaklinga hefur verið reiðubúinn að fórna honum
tíma sínum og starfsorku um leið og þeir hafa sótt til hans menntun og styrk sér
til halds og trausts í óvissum heimi líðandi stundar. Þannig er Háskólinn í senn
andlegt sköpunarverk allra þeirra hugsandi einstaklinga sem hafa gefið honum
hluta af sjálfum sér með því að nema í honum og starfa og hann er sjálfstætt,
andlegt afl sem knýr okkur til sameiningar og samstöðu sem kemur aldrei skýrar
fram en á hátíðarstundu eins og þessari.
Í hverju felst aflið sem gerir Háskólann að því sem hann er? Í hvaða skilningi
sameinar það okkur? Kæru kandídatar, fræðileg svör við þessum spurningum
skipta máli, en mestu máli skiptir þó að við svörum þeim í verki með þeirri stefnu
og þeim áætlunum sem við framfylgjum í daglegum störfum og viðleitni okkar til
að gera Háskóla Íslands að sífellt öflugra vísinda- og menntasetri. Og það hefur
háskólafólk svo sannarlega gert á undanförnum árum með kraftmeiri uppbyggingu
rannsókna og kennslu en dæmi eru um í sögu Háskólans.
Nýleg skýrsla Ríkisendurskoðunar um starfsemi Háskólans sýnir glögglega að
hann hefur náð ótrúlegum árangri í samanburði við erlenda háskóla miðað við
þær aðstæður og þau fjárhagslegu skilyrði sem honum eru búin. Aflið sem knýr
Háskólann hefur fyrir löngu sprengt utan af sér ramma þeirrar efnislegu umgjarðar
sem honum er sett – hann er eins og kröftugur unglingur sem hefur vaxið
uppúr fermingarfötunum.
Þegar ég lít yfir farinn veg frá haustinu 1997 blasir við að starfsemi Háskólans
hefur tekið stakkaskiptum. Nemendum í grunnnámi – það er til fyrstu prófgráðu
– hefur fjölgað úr 5.400 í 7.600, en nemendum í framhaldsnámi – það er
meistara- og doktorsnámi – hefur fjölgað úr 180 í um 1.400. Á sama tíma hefur
fjölbreytnin í námsleiðum og rannsóknum aukist gífurlega. Árið 1997 voru 109
námsleiðir við skólann, þar af 32 í meistara- og doktorsnámi. Námsleiðirnar
eru nú orðnar 234, þar af 126 fyrir meistara- og doktorsnema. Fjölgun námsleiða
stafar fyrst og fremst af því að Háskólinn hefur nýtt sér styrk sinn sem alhliða
háskóli með því að auka samstarf ólíkra fræðasviða og gefa nemendum
sínum kost á alls kyns nýmælum með samvali námskeiða og fræðigreina. Þetta
hefur gefið einstaklega góða raun og sýnt hvernig unnt er að nýta betur tak-
256