SPIS RZECZY

nauczyciel w sierocińcu. Po zakończeniu edukacji został wysłany do pracy jakoinżynier‐chemik w najgłębszej i najbardziej zanieczyszczonej kopalni zagłębiawęglowego w Doniecku, Smolanka II. Ten etap swojego życia opisał później(1958-1962) w opowiadaniu Fosfor 5 . W tamtym czasie podupadł znacznie nazdrowiu z powodu ciężkich warunków pracy, zachorował na gruźlicę i w 1932roku powrócił do Moskwy. Tam ponownie nawiązał kontakt z kuzynkąi rozpoczął pracę jako chemik w jednej z moskiewskich fabryk. Już wtedynarodziła się w nim potrzeba pisania.Przyjaźń z Nadieżną Almaz wiele dla niego znaczyła. Wielka zwolenniczkasystemu komunistycznego, któremu służyła z dużym poświęceniem, w 1933roku stała się jednak jego ofiarą. Została aresztowana, wydalona z partiii wysłana do Astrachania. W listach do ojca Wasilij pisze o losach swojejkuzynki w kategoriach wielkiego nieszczęścia i nie ma wątpliwości, żeukaranie dobrej kobiety w imię państwa było niesprawiedliwością. Po dwóchlatach tułaczki Nadieżnie udało się powrócić do Moskwy. W tamtym czasiebyło to jeszcze możliwe, bowiem nie rozpoczęła się jeszcze „wielka czystka”,której początek wyznacza śmierć Siergieja Kostrikowa – Kirowa, pierwszegosekretarza partii bolszewickiej w Leningradzie, zamordowanego 1 grudnia1934 roku 6 , prawdopodobnie za zgodą Stalina. Po powrocie kuzynki, niebacząc na wiążące się z tym niebezpieczeństwo, Wasilij nadal blisko się z niąprzyjaźnił.Jekaterina Korotkowa-Grossman twierdzi, że jej ojciec przez całe życie miałszczególny stosunek do kobiet, które wyznaczały mu niejako perspektywyegzystencjalne. Nie powinno więc dziwić, że ten okres w życiu młodegopisarza okazał się szczególnym punktem zwrotnym. Być może to właśnieta historia Nadieżny kazała mu inaczej spojrzeć na otaczający go świat i nahistorię, która z coraz większą mocą zaczynała porywać go, jak tylu innych,za sobą.Ta prywatna, intymna historia Grossmana zawierała się w historii jegonarodu i w jego konkretnej tradycji. Jak już wspomniałem w swoim esejuWyobraźnia teo-polityczna. Krok pierwszy: między Ikoną a idolem (Fronda 54),jedno z najlepszych w literaturze współczesnej przedstawień idola możemyznaleźć właśnie w powieściach Grossmana, zwłaszcza we Wszystko płynieoraz Życie i los. Biegunowym przeciwieństwem dla idola jest w nich figurakobiety: oblubienicy i matki, dawczyni życia. Kobieta posiada bowiem darprzeciwstawienia się banalności zła (Hannah Arendt) codziennością dobra.5 W. Grossman, Fosfor, w: V goradze Berdicheve. Izbrannoe, Ekaterinburg 2005, s. 226-244.6 F. Guber, Osuschestvliayuschiy zhizn’ tak, kak jotelos… „Iz knigi o Vasilii Grossmanie” Pamiat’ y pisma”, „VaprosyLiteratury”, nr 3, Moskwa 1996, s. 265-266, 272-273.