SPIS RZECZY

Pisarz między ikoną a idolem253wobec narodowego socjalizmu, gdy tylko ten zdołał uzyskać władzę. Mimo żewiele osób nie podzielało przekonań narodowo-socjalistycznych, większośćpopierała ustrój, uważając każdy atak nań za atak na państwo niemieckie 12 .Dalej, przypominając również wagę warunków ekonomicznych, Frommdodaje: „Do wszystkich tych czynników musimy dodać jeszcze jeden: ostatnibastion bezpieczeństwa klasy średniej – rodzina – również się zawalił” 13 .Zastanawiając się nad powodem tak głębokiego wpływu ideologiinarodowo-socjalistycznej, Fromm konstatuje, że była ona możliwa dziękizwiązkowi z państwem. Ta myśl prowadzi nas do podstawowej intuicji – tonie ideologia wpływa na państwo, ale to idol państwa przekazuje pełnięwładzy ideologii, namaszcza ją. Z tego powodu ideologie potrzebują państwa– tak samo jak państwo potrzebuje ideologii. Chociaż Hitler w Mein Kampfupatruje korzyść w kontrolowaniu struktur państwowych, a Lenin, idąc zamyślą Marksa i Engelsa, głosi przekonanie o zaniku państwa 14 , to jednakobaj, za pomocą swych odrębnych ideologii, w podobnej mierze stają sięprzedstawicielami idola państwa.Wolf Lepenies zaznacza, iż trudno jest zanegować fakt, że idolatria państwaukształtowała charakter społeczeństwa niemieckiego i jego historię 15 . Jednymz najbardziej paradygmatycznych wyrazów tego zjawiska był opublikowany4 października 1914 roku manifest An die Kulturwelt (Do cywilizowanegoświata), który zredagował poeta żydowski Ludwig Fulda, a podpisało93 najważniejszych przedstawicieli kultury i nauki niemieckiej. Jegosygnatariusze oświadczyli, że Niemcy, kraj miłujący pokój, ofiara zbrodniczychdziałań swoich wrogów zarówno ze wschodu, jak i z zachodu, nie miałyinnego wyjścia, jak przystąpić do wojny, uprzedzając działania aliantów,którzy próbują zniszczyć niemiecką Kultur 16 . Prawdopodobnie najbardziejwymowny a zarazem tragiczny epilog do tego manifestu dopisał jego autor,który w 1939 roku popełnił samobójstwo.W Rosji, pomimo programowo autorytarnego charakteru imperialnejwładzy, nie pojawiła się, zwłaszcza w klasach wykształconych, idolatriapaństwa. Wystarczy wspomnieć Odojewskiego, Czaadajewa czy Sołowjowa,żeby naszkicować sposób myślenia, który pomimo deklarowanego12 Tamże, s. 307.13 W. Lenin, Państwo a rewolucja. Nauka marksizmu o państwie a zadania proletariatu w czasie rewolucji,w: Dzieła, t. 25, Warszawa 1951.14 W. Lepenies, La seducción de la cultura en la historia alemana, Madrid 2008, s. 21.15 Tamże, s. 26.16 V. Ern, Od Kanta do Kruppa, w: Niemarksistowska filozofia rosyjska, L. Kiejzik (red.), Łódź 2002, s. 241-249.