SPIS RZECZY

chatach. Prowadzi z nimi długie rozmowy o tym, co wspólnie interesujeich najbardziej: „o miłości do ludzi, o prawdzie i kłamstwie, o dobru i złu,o wierze i braku wiary” 105 . Podczas jednej z takich rozmów z sędziwymstarcem zwrócił uwagę, iż ten, choć rozprawiał o ludzkiej niegodziwości,to nikogo nie potępił 106 . Wśród Ormian odnajduje też historię swojegowłasnego narodu żydowskiego – uciemiężonego, lecz wiernego powołaniu.W swych notatkach z podróży maluje całą galerię postaci prostych robotników„Chciałbym, żeby moje książki były jak tekościoły, wybudowane skromnie i wyraziste,i żeby w każdej książce, tak jak w kościele,mieszkał Bóg”.i rolników o twarzach pooranych głębokimi zmarszczkami i rozświetlonychwewnętrznym pięknem dobroci. Pisze także o swej rozmowie z katolikosemWazgenem I, który zapytał go o wrażenia z Armenii. Grossman w odpowiedzimówił o pięknie starych armeńskich kościołów. I dodał: „Chciałbym, żebymoje książki były jak te kościoły, wybudowane skromnie i wyraziste, i żebyw każdej książce, tak jak w kościele, mieszkał Bóg” 107 .Owocem podróży okazał się esej Dobro wam 108 , którego tytuł jesttłumaczeniem na język rosyjski tradycyjnego armeńskiego pozdrowienia BarevDzez. Ten tytuł nie jest przypadkowy, gdyż dobroć, prosta i naturalna, jakąpisarz odnajduje w ormiańskim ludzie, w miarę upływu dni staje się głównymmotywem jego podróży. Tym razem jego styl nie przypomina już Tołstoja czyDostojewskiego, ale Czechowa. Czechowowski humanizm, daleki od refleksjinad „przeklętymi problemami” a nasycony codzienną dobrocią, odnajdujeGrossman wśród ormiańskich wieśniaków.Podróż swą kończy na uroczystości weselnej. Podczas święta,w którym uczestniczy cała wioska, Grossman odkrywa celebrację życia.Celebrację, w której sam również uczestniczy. Szczerość, dobroć, z jaką jestprzyjmowany, wyraża słowami: „tam byłem w domu, wśród swoich” 109 .105 Tamże, s. 55.106 Tamże, s. 56.107 Tamże, s. 52. Słowo, pisane w oryginale małą literą „bóg”, tłumaczę „Bóg”, gdyż, moim zdaniem, pozwalana to kontekst całej wypowiedzi, a pisownia małą literą była jedynie wymogiem cenzury.108 V. Grossman, Dobro vam, „Znamia”, nr 11, Moskwa 1988.109 Tamże, s. 60.