SPIS RZECZY

i przyszła do niego pełna czułości i współczucia. (...) Była piękna, ponieważbyła dobra. Wziął ją za rękę, a ona położyła się u jego boku (...). Cała była samądobrocią i zrozumiał całym swoim jestestwem, że jej dobroć, jej ciepło, jejszept są piękne, dlatego, że jej serce pełne jest dobroci, dlatego, że miłość jestdobrocią” 111 . Ta pierwsza miłosna noc sprawia, że tuż przed śmiercią Anny, kiedyznajduje się ona w szpitalu, samotny kolejną noc Iwan konfrontuje się ze swymnajtrudniejszym wspomnieniem w życiu. Powraca do rozmowy z Aleksiejem –towarzyszem z celi a zarazem „najmądrzejszym człowiekiem, jakiego znał” 112 .Aleksiej dzielił z Iwanem trudy więzienia i tortur, i zyskał jegozaufanie. Dzięki swojej inteligencji błyskotliwie wytłumaczył mu logikęzła. Z pewnością był jedynym człowiekiem, który sprawił, iż w pewnymmomencie Iwan zaczął wątpić w istnienie wolności w sercu człowieka,w odkupienie dobrocią ludzkich serc. W rozmowie, która wpłynęła na niegojak żadna inna, Aleksiej powiedział: „historia życia to historia niezwyciężonejprzemocy, która jest wieczna i niezniszczalna, przemoc zmienia się, ale niezanika, nie zmniejsza się” 113 . Chociaż po kolejnym przesłuchaniu Iwan zostałniespodziewanie uwolniony, nie zapomniał jednak słów swego towarzysza.Minęły lata. Dar Anny, jej miłość sprawiła, że łańcuchy, które od tamtejnocnej rozmowy oplatały serce Iwana, zaczęły pękać. To Ikona macierzyństwa,ofiary bezinteresownej i całkowitej wolności, pozwoliła mu odnaleźćodpowiedź na pytanie o zło, które zaszczepił w nim Aleksiej – człowiek,który wydawał się świadomie akceptować swoją rolę przekaziciela idola.Będąc ofiarą zła, sam ogłaszał zwycięstwo zła, a nawet był jego apologetą.To, co dla Iwana odzwierciedlało naturę państwa w osobach Lenina i Stalina,odnalazł w osobie „najmądrzejszego człowieka, jakiego znał”, a przy tymswego towarzysza z celi. To doświadczenie kazało mu zwątpić w to, conajważniejsze, w to, czego tak naprawdę szukał całe życie; kazało mu zwątpićw to, że może być wolny, w przebaczenie, które jest jedynym sposobem napotwierdzenie istnienia dobra w człowieku.Narrację Grossmana czyni niepowtarzalną fakt, że nie oskarża on, ani niepotępia (jak to czyni idol – państwo), ale ofiaruje się, cierpi z tymi, którzycierpią, a z pozostałymi prosi o przebaczenie i sam przebacza, tak jak robi tomatka, żona i... Ojciec.Trzy ostatnie rozdziały powieści Wszystko płynie, które są jednocześniepodsumowaniem całej pracy twórczej pisarza, wznoszą się ponad dialektykę111 V. Grossman,V. Grossman, Vsio tiechiot, Frankfurt nad Menem 1970, s. 115.112 Tamże, s. 201-207.113 Tamże.