SPIS RZECZY

zrozumieć myśl pisarza. Istnieje bowiem podstawowa różnica pomiędzycharakterystykami antropologicznymi i społeczno-historycznymi obutotalitaryzmów: wschodniego i zachodniego.Najprościej mówiąc, możemy stwierdzić, że owa różnica zawiera sięw proporcjach pomiędzy idolem a Ikoną. Podczas gdy na Zachodzie rozwójnowoczesności doprowadził do dominacji idola, to w słowiańskiej częściEuropy proporcje te były wystarczająco inne, aby mogły powstać równieżzasadniczo odmienne odpowiedzi na totalitaryzm. Przypomnijmy chociażbydwa podstawowe fakty: objęcie władzy przez narodowych socjalistóww Niemczech było rezultatem dominującej kultury i spotkało się z poparciem(milczącym lub nie) znakomitej większości społeczeństwa niemieckiego;natomiast reżim sowiecki został ukonstytuowany poprzez zamach stanu,a następnie wojnę domową. Nie mniej ważną sprawą jest fakt, że podczas,gdy nowoczesny idol niemiecki był produktem irracjonalnej sfery „rozumuświeckiego”, to w Rosji stał się owocem szczególnego przekształcenia Ikony.Oba te zjawiska tworzą różne etapy tego samego procesu. W Niemczechpunktem kulminacyjnym przekształcenia Ikony był okres reformacji.Kilka stuleci później to niemiecka filozofia odziedziczona po reformacjidoprowadziła w Rosji do ponownego konfliktu z Ikoną.Pierwsze dziesięciolecia wieku XX są świadkami prób ostatecznegozdefiniowania charakteru dwóch nowych oblicz idola. W obu przypadkachirracjonalna podstawa pochodziła z chrześcijańskiej teologii, która od wiekówbyła już zniekształcona przez dualizm 7 , czyli podział na sferę naturalnąi nadnaturalną, jak to trafnie zauważył Henri de Lubac 8 . O ile jednakw przednazistowskich Niemczech nowy impuls w rozwoju społeczeństwazsekularyzowanego oznaczał dla refleksji religijnej „pocałunek śmierci” 9 ,o tyle w Rosji, gdzie Idea Rosyjska – rozumiana jako eksperyment powrotu dounii pomiędzy wiarą i rozumem, jedności między teologią, filozofią i sztuką– znajdowała się w stadium dojrzałości, ten sam bodziec sprowokowałjako odpowiedź refleksję o wielkiej wadze, która z czasem jednak zostałapogrzebana pod gruzami rosyjskiej historii.Nie mniej ważny był również fakt, że w Niemczech idolatria Państwaukształtowała w dużej mierze tamtejsze społeczeństwo i jego historię 10 . Jakwyjaśnia Erich Fromm 11 , identyfikacja z państwem uniemożliwiła opozycję7 J. Martínez, Más allá de la razón secular (Cuadernos 1), Granada 2008, s. 33- 34.8 H. de Lubac, Le mystère du Surnaturel (Théologie, 64), Paryż 1965, s. 60-61.9 H. Junginger (ed.), The Study of Religion under the Impact of Fascism, Leiden-Boston, s. 14.10 W. Lepenies, La seducción de la cultura en la historia alemana, Madrid 2008, s. 48.11 E. Fromm, El miedo a la libertad, Barcelona 2008, s. 301.