SPIS RZECZY

miejsce choćby z dziełem Hannah Arendt, której Eichmann w Jerozolimie 40jest tekstem dziennikarskim, czy z literacką narracją Michela Henry’egoMiłość z zamkniętymi oczami 41 ). Ta formalna ewolucja Sołowjowa zdaje siępokazywać nam, że literatura w sposób skuteczny potrafi wytłumaczyćczłowieka samemu sobie, czego nie jest w stanie w takim wymiarze dokonaćchoćby esej filozoficzny. Literatura, będąc sztuką wcielenia, w tej mierze,w jakiej jest zgodna z tą definicją, uobecnia człowieka i prawdę, która sięw nim objawia.Lata wcześniej Sołowjow napisał: „zrozumienie prawdy (istina), któreosiągamy, odkrywa nas tym bardziej, że prawda nie tylko jest wiecznieuobecniona w Bogu, ale stwarza się, staje się w człowieku (...) 42 . Ten processtawania się prawdy, jej wzrostu w człowieku, znajduje specjalny wyrazw myśli i literaturze rosyjskiej, w której w sposób szczególny – moim zdaniem– uwidacznia się teza Isaaca Berlina o istnieniu zmysłu artystyczno-literacko--politycznego właściwego genialnym pisarzom, którzy osiągają dużo większągłębię w poszukiwaniu prawdy niż filozofowie, socjologowie i tym podobniprofesjonaliści 43 . Ci genialni twórcy: malarze, kompozytorzy, pisarze, poeciw swoich dziełach wznoszą się ponad zawsze sztuczne w swojej pozornejsamowystarczalności pojęcie prawdo-podobieństwa. Zdaniem Berlina dziełoliterackie nie tylko potrafi przedstawić nam obraz naszej przeszłości, aletakże sprawić, że oświetli on podstawowe problemy naszej egzystencji, takjak zdaniem Sir Isaiaha zrobił to Tołstoj 44 . Być może była to jedna z przyczynfascynacji Grossmana dziełem Tołstoja.W grudniu 1941 roku, gdy Grossman był korespondentem wojennym nafroncie wschodnim, w okupowanej przez Niemców Francji, w okolicy Clamartpod Paryżem, Mikołaj Bierdiajew pisał w Zarysie metafizyki eschatologicznej natemat filozofii pierwszej. Pisał o metafizyce, która współtworzyła tradycję,w jakiej obaj żyli, i jaką obaj odzwierciedlali, przekształcając i zwracając jakwciąż nowy dar. „Moja myśl nie poddaje się alienacji i jest ukierunkowanana wyzwolenie spod jarzma obiektywizacji, odzwierciedlając bunt człowiekawobec złudnej i spłaszczającej obiektywizacji” 45 . W swej pracy Bierdiajewwyjaśniał, że problemy najważniejsze, ostateczne pojawiały się do tej poryjedynie w filozofii niemieckiej i rosyjskiej. Uważał jednak – podobnie jak40 H. Arendt, Eichmann en Jerusalén: un estudio sobre la banalidad del mal, Barcelona 1999.41 M. Henry, L’Amour les yeux fermés, Paris 1976; Le Fils du roi, Paryż 1981.42 V. Soloviev, Kritika otvliechennyj nachal, w: Sochineniya, t. II, Moskwa 1990, s. 745.43 J. Zdybel, Intelektualna droga Isaiaha Berlina, w: Między wolnością a powinnością. Filozofía polityczna IsaiahaBerlina i Alasdaira MacIntyre’a, Lublin 2005, s. 54.44 I. Berlin, Rosyjscy myśliciele, Warszawa 2003, s. 23-85.45 M. Bierdiajew, Zarys metafizyki eschatologicznej, Kęty 2004, s. 18.