ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

96
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
Bend ve musammat terimlerinin anlamlar›n›
aç›klayabilmek.
Kaside, gazel, k›t’a, mesnevî, nas›l beyitlerden
meydana gelen naz›m biçimleriyse; müselles,
murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes,
tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mütessa’,
tetsî’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend ve tercî’-i
bend de bendlerden oluflan naz›m biçimleridir.
Bir baflka ifadeyle beyitlerden oluflan naz›m
biçimlerindeki beytin yerini bu naz›m biçimlerinde
bend alm›flt›r. Bu terimi bendlerden oluflan
naz›m biçimlerini meydana getiren naz›m birimi
olarak tan›mlamak da mümkündür. Bendler tercî’-i
bend ve terkîb-i bendlerde beyitlerden;
bendlerden oluflan di¤er naz›m biçimlerinde ise,
m›sralardan meydana gelir. Terkîb-i bend ve tercî’-i
bend d›fl›nda kalan naz›m biçimlerinin bir
bendinde en az üç, en fazla on m›sra bulunabilir.
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendlerde bendleri
oluflturan beyit say›s› ise de¤iflkendir. Divan fliirinde
bendlerden oluflan naz›m biçimleri genel
bir adland›rmayla “musammatlar” bafll›¤› alt›nda
toplanm›flt›r. Ayr›ca 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün
gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle
yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin
her m›sra›nda bir iç kafiye bulunan gazel
ve kasideler de musammat olarak nitelenmifltir.
Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek.
Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri
müselles, murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs,
müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen,
tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i
bend (=terkîb-bend) ve tercî’-i bend (=tercî’bend)’dir.
Müselles, her bendi üçer m›sradan;
murabba’, her bendi dörder m›sradan; muhammes,
her bendi befler m›sradan; müseddes, her
bendi alt›flar m›sradan; müsebba’, her bendi yedifler
m›sradan; müsemmen, her bendi sekizer
m›sradan; mütessa’, her bendi dokuzar m›sradan;
mu’aflfler, her bendi onar m›sradan oluflan naz›m
biçimleridir.
Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn, tetsî, ta’flîr
ise di¤erlerinden farkl› bir yöntemle meydana
getirilmifl musammatlard›r. Terbî’, bir gazelin
A MAÇ
3
her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler
m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral›
bendlerden; tahmîs, bir gazelin her beytinin üstüne
ayn› vezin ve kafiyede üçer m›sra eklenerek
meydana getirilmifl befl m›sral› bendlerden;
tesdîs, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin
ve kafiyede dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl
alt› m›sral› bendlerden; tesbî’, bir gazelin
her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede befler
m›sra eklenerek meydana getirilmifl yedi m›sral›
bendlerden; tesmîn, bir gazelin her beytinin üstüne
ayn› vezin ve kafiyede alt›flar m›sra eklenerek
meydana getirilmifl sekiz m›sral› bendlerden;
ta’flîr bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin
ve kafiyede sekizer m›sra eklenerek meydana
getirilmifl on m›sral› bendlerden oluflan naz›m
biçimleridir. Terbî ve tahmîsin bir de terbî’ edilen
gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn›
vezin ve kafiyede ikifler beyit eklenerek yap›lan
bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yaz›lan terbî’lere
terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr)
denir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise kafiye
düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak bendleri
oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k
nedeniyle di¤er musammatlardan ayr›l›rlar.
Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda
di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da
gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde her
bendin sonunda birbirinden farkl› musarra’ bir
beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise bendlerin
kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit her bendin
sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. Terkîb-i
bend ve tercî’-i bendlerde bendleri oluflturan beyit
say›s› ise de¤iflkendir.
Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n›
ay›rt edebilmek.
Bendlerden oluflan naz›m biçimleri bafll›ca iki
gruba ayr›l›r. Bu grupland›rmada terkîb-i bend
ve tercî’-i bend bir grubu, di¤er musammatlar ise
di¤er grubu olufltururlar. Grupland›rmadaki temel
ölçüt, bu iki grupta yer alan musammatlar›n
kafiye düzenlerinde; buna ba¤l› olarak bendleri
oluflturan naz›m birimlerinde görülen farkl›l›kt›r.
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendin her bendi, son
beyitler d›fl›nda birbirinden ba¤›ms›z olarak kasi-