ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler
lerde bile aflk›n kutsand›¤› tasavvufî bir anlay›fla gönderme yap›ld›¤› görülür. Aflk
asl›nda kader ve k›smet iflidir. Kiflinin elinde olan bir durum de¤ildir. Bu, “elest
meclisi”nde, yani ruhlar âleminde gerçekleflmifltir. Ruhlar meclisinde ‹lahî hitaba
mazhar olan insano¤lu, bu hitap ile öyle bir sarhofl olmufltur ki, bu dünyaya düfltü¤ünde
bile hâlâ ay›lmam›flt›r.
Fermân-› aflka cân ile var ink›yâdumuz
Hükm-i kazâya zerre kadar yok inâdumuz
Bakî
Aflk›n bu niteli¤i ve felsefî derinli¤i sevgilinin kimli¤i ile ilgili belirsizlik sonucunu
do¤urmufl, böylesine kusursuz güzellik sahibi olan sevgilinin ancak Allah,
peygamber veya padiflah olarak yorumlanabilece¤i ileri sürülmüfltür. Elbette bu
yorumlay›fl tarz› sevgilinin hiçbir zaman dünyevî bir varl›k olmad›¤› düflüncesini
ihtimal d›fl› görmez. Fakat sevgilinin sahip oldu¤u güzelli¤in niteliklerinin mutlak
olmas›, s›radan bir flair ile bir padiflah›n yazm›fl oldu¤u aflk temal› fliirler aras›nda
belirgin bir fark›n bulunmamas›, bu aflk›n beflerî bir aflk olmad›¤›n› göstermektedir.
Bundan ötürü sevgilinin cinsiyeti de -az say›da fliir müstesna- kesin de¤ildir.
Sevgili bazen bir erkek güzeli gibi görünmekle beraber, bu fliirlere dikkatle bak›ld›¤›nda
asl›nda bir erkek veya kad›n›n de¤il de bizzat güzelli¤in, güzellik kavram›n›n
övüldü¤ü ve yüceltildi¤i görülür. Bu tasavvuf anlay›fl›n›n fliire yans›mas›n›n bir
sonucudur. Kâinattaki güzellikler ve dolay›s›yla da güzeller ‹lâhî ve mutlak hatas›z,
kusursuz bir tek güzelden iflaretlerdir.
Divan fliirindeki sevgili tipi mükemmel güzelli¤i kendisinde toplam›flt›r. Divanlarda
görülen bütün sevgililer, tek bir tiptir. Genifl Osmanl› co¤rafyas›n›n neresinde
bulunursa bulunsun ve hangi döneminde yaflam›fl olursa olsun âfl›¤›n dile getirdi¤i
ve niteledi¤i sevgili genellikle ayn› özelliklere sahiptir. Gelenek bu sevgili tipinin
saç, göz, dudak, el gibi uzuvlar›n›n ne tür güzellikte oldu¤unu belirlemifl, ayr›ca
nas›l övülece¤ini de göstermifltir. Uzun boyluluk mademki güzellerde aranan
bir özelliktir, o takdirde sevgilinin boyu hafif hafif sal›nan bir servi gibidir, bafl›
göklere kadar uzan›r. Kirpiklerin uzunlu¤u mademki makbuldür ve etkileyicidir, o
zaman sevgilinin kirpikleri k›l›ç, m›zrak veya ok olarak hayal edilir. fiairler bu eldeki
haz›r malzeme ile sevgiliyi övmek durumundad›r.
Divan fliirinde sevgilinin niteliklerinin ve güzelli¤inin mutlak olmas›n›n yan› s›ra
onun âfl›¤a ilgisiz davranmas› (=isti¤nâ, tecâhül), bir tatl› sözü bile ondan esirgemesi,
âfl›¤›n hâline ac›mamas›, sürekli naz içinde olmas› gibi huylar› onun karakterini
oluflturur. Divan fliirindeki aflk, tek tarafl›d›r. Seven ve aflk ›st›rab› içinde yanan
bir âfl›k vard›r. Sevgili ise âfl›¤›na karfl› ilgisizdir, onun bak›fl› hatta eziyeti bile
âfl›¤a bir lütuftur. Bütün güç, kuvvet sevgilinin elindedir. Âfl›k için sevgili bir padiflah,
yahut efendi mevkiindedir, âfl›k ise onun kölesi gibidir. Âfl›¤a eziyet etmesi,
onu üzmesi onun de¤iflmez âdetidir. Vefas›zd›r, verdi¤i sözü tutmaz. Sürekli mesafelidir.
Kimse kendisinden hesap soramaz. Kendisi ulafl›lamaz bir konumdad›r. Bütün
bunlar onun de¤iflmez özellikleridir. Sevgili baflta güzellik sembolü Hz. Yusuf
olmak üzere Hz. ‹sa ve Hz. Süleyman’a benzetilir. Aflk ülkesinin sultan›d›r. Silahl›d›r.
Silahlar› kafl (=ebrû), kirpik (=müje, müjgân) ve gamzedir. Girdi¤i ülkeyi (âfl›-
¤›n gönlünü) harap eder.
Ol fleh-i hûbân ki iklîm-i dilün sultân›dur
Her ne dir cân üstine fermân anun fermân›dur
Ahmed Pafla
33