ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

Rezme Mirrîh ü bezme Nâhîdüz
Tî¤ ber-kef rebâb der-begalüz
Na’ilî-i Kadîm
Felekler ulvî (=yüce) varl›klard›r. Dört unsur (=anâs›r-› erba’a) olarak adland›r›lan
hava, su (=âb, mâ), âtefl (=nâr) ve toprak (=hâk, türâb) ise süflî (=düflük) varl›klard›r.
Dokuz felek babalar (=âbâ), dört unsur da analar (=ümmehât) olarak hayal
edilmifl, bunlardan mevâlîd-i selâse (=üç çocuk) denen hayvânât (=insan ve
hayvanlar), nebâtât (=bitkiler) ve cemâdât (=cans›z varl›klar) olmak üzere üç çocuk
meydana gelmifltir. Afla¤›daki beyitte Divan fliirine hâkim olan bu kozmoloji
anlay›fl›na göre aralar›nda iliflki oldu¤u kabul edilen “yer” ile “ana”; “gök” ile de
“ata, baba” aras›nda iliflki kurulmufltur.
Seni ba¤r›na basar yer gök ne var mihr itmese
Kim ata gibi degüldür müflfik olur analar
‹bni Kemal
Zaman: Zaman kavram› genellikle “zamân”, “rûzgâr”, “vakt”, “devr” ve “dehr”
sözcükleri ile ifade edilir. Dört mevsimden ikisi öne ç›kar: Bahar ve hazan (=sonbahar).
K›fl Divan fliirinde nispeten az rastlanan bir mevsimdir. Yaz mevsimi ise
çok nadir görülür. Aylardan Nisan, bu ayda ya¤an ya¤murun istiridyenin a¤z›na
düflmesi sonucu inci meydana getirmesi ile Muharrem ay› da Kerbela olay›n›n muhayyilede
meydana getirdi¤i üzüntü, ac› ve keder kavramlar› ile fliirde yer al›r.
Sâkiyâ mey sun ki bir dem lâlezâr elden gider
‹riflüp fasl-› hazân vakt-i bahâr elden gider
Avnî
Hayvanlar: Kufllar›n bir k›sm› olumlu, bir k›sm› ise olumsuz düflünceler do¤urarak
metinlerde yer al›r: Bülbül (=hezâr, andelîb), flahin, keklik(=kebg), sülün
(=tezerv), güvercin (=kebûter), papa¤an (=tûtî), tâvûs, kumrî (=kumru) ilk gruba,
akbaba (=kerkes), baykufl (=bûm), karga (=gurâb, zâg), yarasa (=huffâfl), çaylak
(=zegân) ise ikinci gruba girer.
Gülfleninde âlemün bu s›rra irmez hîç kes
Zâ¤lar âzâde vü bülbül giriftâr-› kafes
Firakî
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler
Arslan (=flîr, gazanfer), peleng (=kaplan), bebr (=pars), âhû (=gazâl) gibi olumlu
düflünce do¤uran hayvanlar›n yan› s›ra çakal, tilki, fil (=pîl), eflek (=har), it
(=seg, kelb) gibi hayvanlar da Divan fliirinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda pervâne (=kelebek),
sinek (=meges, zübâb), ar› (=zenbûr), kar›nca (=mûr, mûrçe), örümcek
(=ankebût), bal›k (=mâhî), timsah (=neheng), y›lan (=mâr, su’bân, ef’î), sincab, kakum,
samur, deve (=nâka, üfltür, ba’îr) de fliirde geçen di¤er hayvanlard›r.
fiîrler pençe-i kahrumda olurken lerzân
Beni bir gözleri âhûya zebûn etdi felek
Sultan Selim
Bitkiler: A¤aç (=flecer, d›raht) ve fidan (=nahl, nihâl) Divan fliirinde s›kça geçen
kelimelerdendir. fiiirde a¤aç türlerinden en fazla sevgilinin boyunun benzetildi¤i
serviye, ayr›ca çenâr, ar’ar, tûbâ, flimflâd, ve sanavbere, çiceklerden ise güle
rastlan›r. Gülün rengi, kokusu ve güzelli¤i ile di¤er çiçekler aras›nda ayr› bir yeri
31