ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye
1. Revî: Kafiyeyi meydana getiren as›l harftir. Divan fliirinde bir manzumenin
kafiyeli (=mukaffâ) kabul edilebilmesi için revînin manzumenin naz›m fleklinin
belirledi¤i s›kl›kta m›sra sonlar›nda tekrarlanm›fl olmas› gerekir: “...flöhret”
ve “...sûret” ile “...isti¤nâ” ve “...bâlâ”da oldu¤u gibi. Bu sözcükler kafiye
olarak kullan›ld›klar›nda “t”ler ile “â”lar revî olur.
Revînin kafiyeyi oluflturan sözcüklerin aslî ya da aslî de¤erindeki son ses ya
da sesleri olmas› gerekir. Buna göre revî üç durumda bulunabilir:
a) Kafiyenin son aslî harfi olur: “...âzâd” ile “...sayyâd”daki “d”ler gibi.
b) Kafiyenin son aslî harfi olmasa da art›k ek oldu¤u fark edilemeyecek
kadar as›l sözcü¤e kaynaflm›fl olur: “...cünbifl” ve “...nümâyifl”teki “fl”ler gibi.
“Cünbifl”in son aslî harfi “be”, “nümâyifl”inki de de “ye”dir. Bu iki sözcü¤ün
sonundakk “fl›n ”lar sözcüklerin aslî de¤il, ekleme harfleridir.
c) Zorlamayla kelimenin son aslî harfi olarak kabul edilmifllerdir.
Dediler mevsim-i sermâda ç›kar m› evden
Heves-i sayd ile hîç olmayan âdem kevden
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi
“Dediler ki hiç ahmak, al›k olmayan kimse k›fl vakti av sevdas›na düflüp evden
ç›kar m›?”
Bu beyitte “evden”in son aslî harfi “vav”, “kevden(=bön, ahmak)”inki de
“nun”dur. Bu tür kafiyeler genellikle kafiye sözcüklerinden birinin ek almas›yla
meydana gelirler. Ancak bu yolla elde edilen kafiyeler Divan fliiri kafiye
anlay›fl›na göre kusurlu kabul edilirler. Revi harekeli olup olmamas›
aç›s›ndan ikiye ayr›l›r:
a) Harekesiz revi: “...bahâr” ve “...ezhâr”daki “re”ler gibi.
b) Harekeli revi: “...kemâle” ve “...hayâle” kafiyelerindeki “lâm ”
gibi.
2. Te’sîs: Revî ile aras›nda harekeli bir ünsüz (=dahîl) olan eliftir: “...zâhir” ve
“...mâhir”deki elifler gibi. Kafiyede te’sîsin tekrar› flart olmamakla birlikte kafiyeden
beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için tekrar›nda yarar görülmüfltür.
Türk ve ‹ran flairlerinin aksine, Arap flairlerinin te’sîsin tekrar›na
önem verdikleri görülmektedir. Te’sîsli kafiyelere kāfiye-i müe’ssese denir.
3. Dahîl: Te’sîs ile revî aras›ndaki harftir: “...musâdif” ve “...ârif”teki “dal” ve
“re” harfleri gibi. Örnekte de oldu¤u gibi dahîl farkl› harfler olabilirse de bu
harflerin harekelerinin aynen tekrar› gerekir. Ancak “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de
oldu¤u gibi revî harekeli ise dahîlin harekesinin farkl› olmas›na izin
verilmifltir. Dahîl ba¤›ms›z bir kafiye harfi de¤ildir; ancak mü’esses bir kafiyede
te’sîs ile birlikte bulunabilir.
4. Ridf: Revîden önceki “elif (=â)”, “vâv (=û)”, “ye (=î)” harfleridir. “...mu’tâd”
ve “âbâd”daki “elif”ler, “...bî-çûn” ve “...memnûn”daki “vâv”lar ve “...zarîf”
ve “...latîf”teki “ye”ler gibi. Kafiyede ridf “elif”se bu elife “ridf-i elifî”, “vav”sa
“ridf-i vâvî”, “ye” ise “ridf-i yâyî” denir. Ridfin kafiyede aynen tekrar› gerekir.
Tekrarlanmamas› kafiye kusurlar›ndand›r. Ridfli kafiyelere kāfiye-i mürdefe
denir.
139