ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

72
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
M›sra ve beyit terimlerinin anlamlar›n› aç›klayabilmek.
Divan fliirinde naz›m biçimleri beyitlerden oluflanlar,
bendlerden oluflanlar ve dört m›sradan
meydana gelenler olmak üzere üçe ayr›l›r. Bu üç
gruptaki naz›m biçimlerinin tamam› m›sra ad› verilen
naz›m biriminden do¤mufltur. M›sra, aruz
vezniyle yaz›lm›fl ya da söylenmifl en küçük naz›m
birimidir. M›sralar her ne kadar fliirin en küçük
birimi olsa da flairi taraf›ndan tek olarak söylenmifl
ya da bir manzumeden al›narak vecize ya
da atasözü hâline gelmifl m›sralar da vard›r. Böyle
m›sralara “m›sra’-› âzâde” ya da “âzâde” denir.
Her yönüyle kusursuz m›sralara ise, “m›sra’-› berceste”
denir. Beyit ise ayn› vezinle yaz›lm›fl, genellikle
anlam bütünlü¤üne sahip iki m›sradan
meydana gelen naz›m birimidir. Beytin iki m›sra›n›n
birbiriyle kafiyeli olmas› flart de¤ildir. Ba-
¤›ms›z fliirler hâlindeki yaz›lm›fl beyitlere ferd ya
da müfred denilir. Beytin m›sralar› musarra ise
bu beyitler matla ad›n› alm›flt›r. Matla ayn› zamanda
kasîdenin ve gazelin ilk beytinin ad›d›r.
fiiirin son beytine ise makta denir.
Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek.
Beyitlerden oluflan naz›m biçimleri kasîde, gazel,
müstezâd, k›t’a, naz›m ve mesnevîdir. Kasîde,
ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin ilk m›sralar›
serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli en az
15, en çok 99 beyitten oluflan, bütün m›sralar›
ayn› vezinle yaz›lm›fl bir naz›m biçimidir. Kasîdenin
beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarak
kabul edilmifl olsa da bu manzumeler genellikle
31 beyit ile 99 beyit aras›nda yaz›lm›fllard›r.
Dinî içerikli olanlar d›fl›nda kasîdeler genellikle
övgü amaçl›d›r. “Nesib” ya da “teflbib”, “girizgâh”,
“medhiyye”, “tegazzül”, “fahriye” ve “du’â”
olmak üzere alt› bölümden oluflurlar. Ancak her
kasîdede bu bölümleri tam olarak bulmak mümkün
de¤ildir. Gazel ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin
ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk
beyitle kafiyeli, genellikle befl beyit ile dokuz beyit
aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçiminin
ad›d›r. Bir gazelin bütün m›sralar› ayn› vezinle
yaz›lm›flt›r. Gazelin bafll›ca konusu aflk olmakla
A MAÇ
3
birlikte farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de vard›r.
Müstezâd, gazelden türemifl ve m›sralar›n›n
biri uzun biri k›sa olmak üzere belli vezinlerle fliirlerin
yaz›lm›fl oldu¤u bir naz›m biçimidir. Az
say›da da olsa rübâ’î, k›t’a ve kasîdeden türetilmifl
müstezâdlar da vard›r. Müstezâdlar›n konular›
gazel ile benzerlik gösterir. K›t’a, iki veya iki
beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan fliirlerin
yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. K›t’ada beyitlerin
ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› birbiriyle
kafiyelidir. Bu naz›m flekliyle daha çok iki beyitli
k›t’alar yaz›lm›flsa da k›t’alar›n beyit say›s›n›n
otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun olan
k›t’alara k›t’a-i kebîre denilir. K›t’alarda her türlü
konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara
tarih düflürmede en çok bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r.
Naz›m k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir.
K›t’adan fark› musarra bir beyitle bafllamas›d›r.
Uzunlu¤u iki ile on befl beyit aras›ndad›r.
Mesnevî, ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden
ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin
yaz›ld›¤› naz›m biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m
biçimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas›
bu naz›m biçiminde yoktur. Divanlarda
beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere
de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle
genellikle binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri,
dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum
sözlükler yaz›lm›flt›r.
Beyitlerden oluflmufl naz›m biçimlerinin yap›
farkl›l›klar›n› ay›rt edebilmek.
Kasîde uzunlu¤u genellikle 15 beyitle 99 beyit
aras›nda olan bir naz›m biçimidir. Musarra bir
beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar›
ilk beyitle kafiyelidir. En önemli özelli¤i bölümler
hâlinde düzenlenmifl olmas›d›r. Gazel, uzunlu¤u
5 beyitle 9 beyit aras›nda de¤iflen bir naz›m
biçimidir. Bu yönüyle kasîdeden ayr›l›r. Kafiye
düzeni kasîde ile ayn›d›r. Gazel de musarra bir
beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar›
bu ilk beyitle kafiyelidir. Her iki naz›m biçiminde
de matla, makta ve mahlas beyitleri vard›r.
Müstezâd genellikle gazelden türemifl bir naz›m
biçimidir. Az say›da da olsa kasîdeden ve rübâ’îden
türemifl müstezadlar da vard›r. Gazelden