ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri
Kasîdede oldu¤u gibi gazelin m›sralar› birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, matladan
sonra gelen beytine hüsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden önceki
beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Matla beytinin maksada uygun, etkileyici
ve güzel olmas› hâlinde böyle beyitlere hüsn-i matla, ayn› flekilde etkileyici ve
güzel makta beytine de hüsn-i makta ad› verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r.
Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tür gazellere zü’l-metâli ya da zâtü’l-metâli;
gazelin en güzel beytine de flâh beyt, fleh beyt ya da beytü’l-gazel
denir. Fakat bir gazelin en güzel beyti kifliden kifliye de¤iflebilece¤inden gazelin
bir beytini flâh beyt ya da beytü’l-gazel olarak seçmek oldukça göreceli bir de¤erlendirme
olur.
Gazelde flairler mahlaslar›n› genellikle son beyitte kullanm›fllard›r. Bununla birlikte
mahlas›n son beyitten önce kullan›lm›fl oldu¤u gazeller de vard›r. Gazellerde
flairlerin mahlas kullanmalar› Divan fliirinde genel bir kural olmakla birlikte Kad›
Burhaneddin (öl. 1398) ve Kemal Paflazade (öl. 1534) gibi fliirlerinde hiç mahlas
kullanmam›fl flairler de görülmektedir. fiairlerin mahlaslar›n› kelimenin gerçek anlam›n›
da ça¤r›flt›racak biçimde kullanmalar›na ise hüsn-i tahallus (=mahlas› güzel
kullanma) denilir. Bakî’nin fliirlerinde bu kullan›m›n çok güzel örnekleri vard›r.
fiairler kasîdede oldu¤u gibi gazelde de ahengi art›rmak amac›yla birtak›m yollara
baflvurmufllar; bunu sa¤lamak için de baz› gazellerde birden fazla matla beyti
kullanm›fllar ya da fliirlerini musammat olarak yazm›fllard›r (bk. Örnek 9). Birden
fazla matla kullan›lm›fl gazellerin zü’l-metâli’ ya da zâtü’l-metâli olarak nitelendi¤ini
daha önce belirtmifltik. fiairlerin bu konuda baflvurduklar› bir baflka yol da gazelin
bütün m›sralar›nda ayn› kafiyeyi kullanmakt›r. Divan fliirinde bütün m›sralar› kafiyeli
gazellere müselsel gazel ad› verilmifltir. Müselsel gazeller de musammat gazeller
gibi âhenk de¤eri yüksek manzumelerdir. Matla beytindeki m›sralardan biri gazel
içerisinde tekrarlanm›flsa, kasîdede oldu¤u gibi buna redd-i matla denir.
Gazelde konu bütünlü¤ü flart de¤ildir; yani gazelin her beytinde farkl› bir konu
ifllenmifl olabilir. Ancak bütün beyitlerde ayn› konunun ifllendi¤i gazeller de
vard›r. Beyitleri aras›nda konu bütünlü¤ü olan gazellere yek-âhenk gazel ad› verilir
(bk. Örnek 7). Bir gazelin bütün beyitleri her bak›mdan ayn› etkileyicilikte
söylenilmiflse bu tür gazeller de yek-âvâz olarak nitelenir.
Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulundu¤u gazellere gazel-i müzeyyel
denir. Müzeyyel gazellerde zeyl (=ek) k›s›mlar›n konusu genellikle övgüdür.
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bu zeyiller, k›sa medhiyeler gibidir. Mahlas beytinden
önce medhiyenin bulundu¤u gazeller de vard›r. Divan flairlerinin ço¤u Arapça ve
Farsça bilmekte, Arap ve Fars edebiyat›na ait eserleri okuyup anlamakta, hatta bir
k›sm› bu iki dille rahatl›kla fliir de yazabilmekteydi. ‹flte bu flairlerin, yazd›klar› gazellerin
beyitleri aras›nda Türkçe d›fl›nda bu iki dilden biri ya da ikisiyle yaz›lm›fl
m›sralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma’ gazel denilmifltir. ‹ki ayr›
flairin birer m›sra veya beyit yazarak, birlikte oluflturduklar› gazele gazel-i müflterek
(=ortak gazel) ad› verilir. Bu gazellerde hangi m›sra›n ya da beytin hangi flaire
ait oldu¤u genellikle bellidir. Karfl›l›kl› konuflman›n nakledilmesi fleklinde, “dedim”
ve “dedi” yüklemleriyle yaz›lan gazellere mürâca’a fliiri denir. Konusu aflk
olan bu fliirler sade bir dille yaz›lm›fllard›r ve konuflma havas› tafl›rlar. En dikkat çekici
örnekleri “dedim” ve “dedi” yüklemleri m›sra bafllar›nda olanlard›r. Bu gazellere
divan fliirinin hemen her döneminde rastlanmakla birlikte flairlerin bu tarza olan
ilgisinin XVII. yüzy›ldan itibaren gittikçe azalan bir seyir izledi¤i görülmektedir.
57
Müselsel, “zincirleme”
demektir. Bu tür gazellerde
aral›ks›z olarak bütün
m›sralar kafiyeli oldu¤u için
bu flekilde
adland›r›lm›fllard›r.
Müzeyyel, “ekli, ilaveli”
anlam›ndad›r.
Mülemma’›n as›l anlam›
“alaca, rengârenk”tir.
Mürâca’an›n sözcük anlam›
“geri dönme”dir.