ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

58
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
Gazel, Divan flairlerinin çok kulland›klar› bir naz›m biçimidir. Bu flairler aras›nda
gazel yazmam›fl olan› yoktur. Yaln›zca sanat yapmak için yaz›lan gazel, flairin
yetene¤ini rahatça gösterebildi¤i bir naz›m biçimidir. Gazelin beyit say›s›ndaki s›n›rlama
flairleri bu k›sa naz›m biçiminin dar s›n›rlar› içinde bütün sanat güçlerini,
edebî yetenek ve hünerlerini ortaya koymak gibi oldukça zor bir s›navla karfl› karfl›ya
b›rakm›flt›r. Naz›m biçiminin flairler için çizdi¤i bu s›n›rlar, gazelleri anlam yo-
¤unlu¤u oldukça fazla fliirler hâline getirmifltir.
Halk edebiyat›nda da fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle dîvân, fe’ilâtün,
fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün vezniyle selîs, mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün
vezniyle kalenderî, mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün vezniyle de semâ’î
ad› verilen gazeller yaz›lm›flt›r. Bunlar›n musammat olanlar› da vard›r. Halk edebiyat›nda
müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün vezniyle yaz›lan gazel biçimindeki
fliirlere de satranç ad› verilmifltir. Bu fliirlerin her beytinden musammat
gazelde oldu¤u gibi dörtlükler ç›kar.
Örnek 7
Afla¤›daki gazel XVI. yüzy›l flairlerinden Emrî (öl. 1575)’ye aittir. Emrî, bu gazelin
bütün beyitlerinde Mecnûn’un Leylâ’ya olan aflk›n› dile getirmifltir. Gazelin vezni
mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün’dür. Bütün beyitleri aras›nda anlam ve konu
bütünlü¤ü olan bu gazel, bir yek-âhenk gazel örne¤idir.
1 Mecnûn ki mülket-i gam-› Leylîde flâh idi
Âh› duhân› bafl›na çetr-i siyâh idi
2 Mecnûna yolda nâka-i Leylînin izleri
Gündüzle âfitâb idi giceyle mâh idi
3 Mecnûn diyâr-› gamda özin k›lm›fl idi hâk
Mûlar degüldi sînesi üzre giyâh idi
4 Mecnûn ki cism-i zerdini ber-bâd k›ld› âh
Gûyâ ki h›rmen-i gam-› Leylîde kâh idi
5 Mecnûna ka - met ü ruh-› Leylîsüz Emriyâ
Bâg-› cihânda serv ile gül flekl-i âh idi
Emrî
Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi
1 Mecnun Leylâ gam› ülkesinde padiflah, (aflk ac›s› ile çekti¤i) âh›n duman› da
bafl›nda siyah çad›rd›.
2 Leylâ’n›n devesinin izleri Mecnun için gündüz günefl, gece de ay idi.
3 Mecnun gam ülkesinde kendisini toprak etmiflti; gö¤sünün üzerinde k›l de¤il
(bu topraktan biten) otlard›.
4 Ah, Leylâ gam› harman›ndaki bir saman çöpü gibi olan Mecnun’un sararm›fl
bedenini, rüzgâr›n›n önüne kat›p ald› götürdü.
Aç›klama: Beyitte Mecnun’un bedeni Leyla’n›n aflk›n›n gam›ndan sararm›fl
bir saman çöpüne; onun hasretiyle çekti¤i âh da bu saman çöpünü önüne
kat›p götüren rüzgâra benzetilmektedir.
5 Ey Emrî! Leylâ’n›n boyu ve yana¤› olmay›nca dünya bahçesindeki servi ve gül
Mecnun için âh flekli gibidir.
Aç›klama: Âh, eski yaz›da “elif” ve “he” harfleriyle yaz›l›r. fiair burada elif
harfini biçim olarak serviye, he harfini de güle benzetmektedir.