ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler
Tasavvufun en önemli isimlerinden biri olan ‹bn Arabî’ye göre aflk, kullu¤un temeli
ve özüdür. Sevgili ya da gerçek güzel tektir. An›lan her sevgilinin ya da güzelin
ad› asl›nda o tek ve s›n›rs›z güzellik sahibini iflaret eder. Bu dünyadaki güzeller
asl›nda gerçek ve tek mutlak güzellik sahibi olan Yarat›c›’n›n yans›malar›d›r. Dolay›s›yla
bu güzellere duyulan aflk da gerçek de¤il, mecazîdir. Yarat›c›’ya duyulan aflk
ise hakikidir. Bununla birlikte mecazî aflk da önemlidir. Çünkü mecaz insan› hakikate
ulaflt›ran bir köprüdür. Örnek olarak Mecnun’un Leylâ’ya olan aflk› onu gerçek
sevgiliye ulaflt›racak bir köprü, Leylâ da gerçek güzelin bir yans›mas›ndan ibarettir.
“Bir tarafta zahit yar›n endiflesi çekerken, di¤er tarafta âfl›k ile sevgili ikilik
perdesini y›rtarak birli¤e eriflti”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu düflünceyi iflliyor.
Yâr ile âfl›k ikilik perdesini k›ld› çâk
Vahdete irdi dahi zâhid gam-› ferdâ çeker
Hayalî
‹lahî aflk› yaflayan sofiler, günlük dille ifade edilemeyecek ruh hâlleri yaflad›klar›n›,
yaflad›klar› bu hâllerin ancak sembollere dayal› bir dil ve üslupla ifade edilebilece¤ini
söylerler ve bu özellikte bir dil kullan›rlar. ‹lk dönem mutasavv›flar›
düflüncelerini daha genifl anlat›m imkânlar› sundu¤u ve sözlerinin etkileyicili¤ini
art›rd›¤› için fliirle dile getirmifller; böylece fliir ile tasavvuf aras›nda güçlü bir iliflki
ortaya ç›km›flt›r. Bu iliflki zamanla fliir dili üzerinde de etkili olmufl, “âfl›k” ve “sevgili”
tiplerinin bu düflünce sistemine uygun olarak biçimlenmesine yol açm›flt›r. Divan
fliirinde tasavvufun belirgin bir etkisi vard›r. Bu etki yaln›zca fliirde birtak›m tasavvufî
terimlerin ve kavramlar›n kullan›lmas›yla aç›klanacak kadar yüzeysel bir
nitelik tafl›maz. Bu edebiyattaki fliir dilinin oluflumunda tasavvufî mecazlar›n önemli
bir yeri oldu¤u için fliirin anlafl›lmas› ve yorumlanmas›nda tasavvufî bilginin rolü
oldukça büyüktür. Dolay›s›yla fliir dilindeki mecazlar›n anlafl›lmas› büyük ölçüde
tasavvufî bilgi ile mümkündür.
Divan fliirinde tasavvuf etkisinin oluflmas›nda Ahmed Yesevî (öl.1166) ve onun
dervifllerinin, Yunus Emre (öl.1320-21) ve izleyicilerinin ve Mevlânâ(öl.1273)’n›n
büyük etkisi vard›r. Türk edebiyat›nda dinî-tasavvufî etki önce halk edebiyat› ürünlerinde
görülmüfl, daha sonra bu etki yayg›nlaflm›fl ve Divan flairleri de fliirlerinde
tasavvufu zengin bir ilham kayna¤› olarak kullanm›fllard›r.
Bu fliirde aflk› ve gönlü esas alan kiflilerin karfl›s›nda gerçeklerin özüne inmeye
çal›flmayan, her fleyi sürekli d›fl görünüflüyle de¤erlendiren ve “zâhid” ve “vâ’iz” gibi
adlarla an›lan tipler vard›r. fiiirde tasavvuf yolunda olan kifliler ise genellikle
“âfl›k” ve “rind” karakterli olarak görülürler ve di¤er grupla sürekli çekiflirler. Divan
fliirinde “rind” ve “zâhid” çekiflmesini anlamak ancak bu çekiflmenin tasavvufla
ba¤lant›s›n›n kurulmas›yla mümkündür.
Zâhidâ mahbûb u meyden gel bizi men’ eyleme
Biz ezelden bu yola rindâne gelmifllerdenüz
Hayalî
Tasavvuf, Divan fliirinin, hatta müflterek ‹slâmî edebiyat›n di¤er kollar› olan
‹ran, Arap ve Urdu edebiyatlar›n›n dil ve üslûbunu da do¤rudan etkileyen, hatta
belirleyen bir niteli¤e sahiptir. fiiirdeki “aflk”, “flarap”, “meyhane”, “sevgili” gibi unsurlar
genellikle tasavvufun mecazl› diliyle kaleme al›nm›flt›r ve bu kavramlar sözlük
anlamlar›ndan çok daha farkl› anlamlar› gösterirler. Dolay›s›yla tasavvufun mecazlarla
yüklü dili ve kültürü göz önünde bulundurulmadan bu edebiyat ürünlerinin
anlafl›lmas› zordur.
23