ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

70
Tuyu¤, “flark› söyleme”,
“övme”, “kapal› söz”
anlamlar›nda Türkçe bir
sözcüktür.
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
Örnek 17
Afla¤›daki rübâ’î Azmîzâde Hâletî’ye aittir. Bu rübâ’înin kafiye düzeni bir önceki
rübâ’îden farkl›d›r. Rübâ’îde üçüncü m›sra d›fl›ndaki m›sralar kendi aralar›nda
kafiyeli, üçüncü m›sra’ ise serbesttir. Birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar mef’ûlü
mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl, üçüncü m›sra› ise mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ vezinlerindedir.
Esrâr›n› dil zamân zamân söyler imifl
Hengâme-i gamda dâstân söyler imifl
Aflk ehli olup da mihnet-i hicrâna
Ben sabr iderin diyen yalan söyler imifl
Azmîzâde Hâletî
Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi
Gönül saklad›¤› s›rlar› zaman zaman söylermifl; üzgün zamanlar›nda ise destan
gibi söylermifl; âfl›k olup da ayr›l›k çilesine “sabrederim” diyen yalan söyler imifl.
Tuyu¤
Tuyu¤, edebiyat terimi olarak dört m›sral› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Eski Türk
fliirinin dörtlüklerinden do¤mufltur. Tuyu¤un O¤uz Türklerinin Azerbaycan, Do¤u
Anadolu ve Irak’a yerleflmeleriyle kendi edebiyatlar›nda kulland›klar› dört m›sral›k
halk fliirlerinin bu bölgede aruzla yaz›lan ve Fehleviyyât denilen bestelenmifl rübâ’îlerden
etkilenmesiyle ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürenler de vard›r.
Kafiyelenifli rübâ’îde yayg›n olarak görülen “a a x a” düzenindedir (bk. Örnek
18). Bunun d›fl›nda “x a x a” fleklinde; yani, k›t’a biçiminde kafiyelenmifl olanlar›
ve bütün m›sralar› birbiriyle kafiyeli tuyu¤lar da vard›r. Tuyu¤lar cinasl› kafiyelerin
çok kullan›ld›¤› bir naz›m biçimidir (bk. Örnek 20). Ancak çok say›da cinass›z tuyu¤lara
da rastlanmakta; bu örnekler de tuyu¤da cinasl› kafiye kullanman›n genel
bir kural olmad›¤›n› göstermektedir. Dolay›s›yla cinasl› olma özelli¤inin tuyu¤un
tan›m›na eklenmesi do¤ru de¤ildir.
Tuyu¤, genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›l›r. Az say›da da olsa
bu vezin d›fl›ndaki vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ örnekleri vard›r.
Tuyu¤ daha çok Ça¤atay ve Azerî edebiyatlar›nda görülür. Anadolu’da ilk tuyu¤
örneklerini Kad› Burhaneddin (öl. 1399) ve Seyyid Nesimî (öl. 1404)’de görüyoruz.
Kad› Burhaneddin’in Divan’›nda 100’den, Hurûfî bir flair olan Nesimî’nin Divan’›nda
da 350’den fazla tuyu¤ vard›r. Kad› Burhaneddin tuyu¤lar›nda dikkati çekecek
kadar çok cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Bu iki flair Azerî edebiyat›n›n Anadolu’da
yetiflmifl iki temsilcisi oldu¤u için tuyu¤a oldukça fazla ilgi gösterdikleri anlafl›lmaktad›r.
Divan flairleri ise, bu naz›m biçimine pek ilgi göstermemifllerdir.
Örnek 18
Afla¤›daki tuyu¤ Kad› Burhaneddin’e aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün
fâ’ilündür; kafiye düzeni de “a a x a”d›r.
Dilberün ifli itâb u nâz olur
Çeflmi câdû gamzesi gammâz olur
Ey gönül sabr it tahammül k›l ona
Yâra iriflmek ifli az az olur
Kad› Burhaneddin