ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

142
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
Aç›klama: “Sabâh”›n son harfi “ha ”, “sipâh”›nki ise “güzel he ”dir.
d) fiiirde ayn› kafiyenin tekrarlanmas›; iki türü vard›r:
Kafiye tekrar›n›n aç›kça belli oldu¤u örnekler: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr”
ile “...tâbân” ve “...d›rahflân”daki Farsça “-gîr” ve “-ân” ekleri ile “...gelen”
ve “...giden”deki Türkçe “-an, -en” ekleri gibi. Kafiye tekrar› bir kusur olmakla
birlikte gazelde nadir de olsa görülür. Kasidede ise tekrarlanan kafiyeler
aras›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir.
Kafiye-i fiâygân
Kāfiye-i flâygân (=kāfiye-i flâyegân), Farsça hem ço¤ul hem de fiilden s›fat
yapan ek olan “-ân” ile yap›lan kafiyelere denir. Asl›nda bir tür îtâd›r. Bu
iki ekle yap›lan kafiyeler flaire kafiye bulmakta kolayl›k sa¤lad›¤› için flâyegân
(=bol, çok, müptezel) olarak nitelenmifllerdir. Bu tür kafiyelerin îtâ olarak
de¤erlendirilmemesi için gazelde birden fazla yap›lmam›fl olmas›, kasidede
de aralar›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir. Baz› yazarlar Farsça
ve Türkçe eklerle yap›lan bütün kafiyeleri ayn› yolla elde edilmifl kafiyelerden
kabul ederek kafiye-i flâygân tan›m›n› geniflletmifllerdir.
Örnek
Cem’ old› bezm-i sohbete yârân birer birer
Câm ald› dest-i iflrete rindân birer birer
Nâbî
Aç›klama: Beyitteki “yârân” ile “rindân” sonlar›na Farsça ço¤ul eki “-ân”
getirilerek kâfiye yap›lm›flt›r.
Kafiye tekrar›n›n aç›k olmad›¤›, daha zor anlafl›ld›¤› örnekler: “...sîmîn” ve
“...zerrîn”de oldu¤u gibi. Bu kafiyelerde Farsça “-în” eki tekrarlanmaktaysa da
bu tekrar îtâ-y› celîdeki gibi aç›k de¤ildir.
e) Revî harfinin bir yerde harekeli, bir yerde sakin olmas›: “...âb-› aflk” ve “...
flâb aflk”ta oldu¤u gibi. Revî harfi olan “b”, ilk kafiyede harekeli, ikincisinde
ise harekesizdir.
Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar
Kafiye ile ilgili kurallar farkl› bak›fl aç›lar›yla yap›lm›fl tasnifler içine serpifltirilmifl
bir hâlde bulunduklar› için bu kurallar› burada toplu hâlde özetliyoruz:
1. Kafiye harfi ya harekeli ya da harekesizdir. Harekeliyse bu harekenin tekrar›
gerekir.
2. Revînin kafiye yap›lan kelimenin son aslî ya da aslî hükmündeki harfi olmas›,
yani ek olmamas› gerekir. Bu kurala uymayan kafiyeler kusurlu kabul
edilir: “...biz” ve “...evliyiz”de oldu¤u gibi.
3. Revîden önce harekeli bir ünsüz (=dahîl), bu ünsüzden önce de bir elif
(=te’sîs) bulundu¤u zaman, bu elifin fliir boyunca tekrar› flart de¤ilse de kafiyeden
beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için bu elifin tekrar›nda
yarar görülmüfltür: “...nâkil” ve “...kâbil”de oldu¤u gibi.
4. Kafiyede harekesiz (=mukayyed) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan
önce de elif (=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesinin aynen tekrar› gerekir:
“...musâdif” ve “ârif...”te oldu¤u gibi.
5. Harekeli (=mutlak) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan önce de elif
(=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesi farkl› olabilir: “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de
oldu¤u gibi.