ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

64
Mesnevînin as›l anlam›
“ikili” ya da “ikifler
ikifler”dir.
Resim 2.4
Nizâmî’nin Leylâ
vü Mecnûn ile
Husrev ü fiîrîn’inin
ilk yapraklar›
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
Mesnevî
Mesnevî bir edebiyat terimi olarak ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden
ba¤›ms›z olarak kendi aras›nda kafiyeli bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m
biçimine mesnevî ad›n›n verilifl nedeni, her beytin m›sralar›n›n di¤er beyitlerden
ba¤›ms›z olarak kendi içinde ikifler ikifler kafiyelenmifl olmas›d›r. Di¤er naz›m biçimleri
için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur (bk.
Örnek 14, 15). Mesnevîde beyitlerin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde
kafiyelenmesi ve beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m
flekillerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit
ile düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen
binlerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Mesnevîlerde genellikle
mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün; mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün; fâ’ilâtün fâ’ilatün
fâ’ilün; fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün gibi k›sa vezinler kullan›lm›fl; bu da flairler için
anlat›m› kolaylaflt›ran baflka bir etken olmufltur. Divanlarda beyit say›s› en fazla
otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle
genellikle “Leylâ ve Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er
tafl›yan uzun aflk hikâyeleri, destânî konular ile ö¤retici yönü a¤›r basan dinî, tasavvufî,
ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r.
Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl mesnevîler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik
s›rayla ayr›nt›l› olarak durulacakt›r.
Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye hamse denir. ‹ran edebiyat›nda ilk
hamse sahibi flair Genceli Nizâmî (öl. 1214 ?)’dir. Genceli Nizamî, mesnevîde ‹ran
edebiyat›n›n en büyük flairidir. Hamse’sindeki mesnevîler Mahzenü’l-Esrâr, Leylî
vü Mecnûn, Husrev ü fiîrîn, Heft-peyker ve ‹skender-nâme’dir. Nizâmî’nin gerek
‹ran gerekse Türk mesnevî flairleri üzerinde etkisi sürekli olmufl; bu flairler Nizamî’yi
örnek alarak birçok hamse yazm›fllard›r.
Mesnevînin bölümler hâlinde düzenlenmifl kendine özgü bir kompozisyonu
vard›r. ‹lk dönem Türkçe mesnevîlerde her flairin uydu¤u bir mesnevî formundan
söz etmek mümkün de¤ildir. Ancak bu edebiyat›n tarihî geliflimi içinde mesnevî
formu da bir düzen kazanm›fl ve mesnevîler bu düzene uyularak yaz›l›r olmufllard›r.
Yayg›n olarak uyulan bu düzene göre genellikle bir mesnevîde bulunmas› gereken
bölümleri flu üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür: