ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri
1. Girifl: Mesnevî flairinin biçim gerekliliklerini yerine getirdi¤i k›s›md›r. Bu
bafll›k alt›nda s›ras›yla tevhîd, münâcât ve na’t gibi bölümler vard›r. Bu üç bölümden
sonra baz› mesnevîlerde mi’râciyye, mu’cizât-› nebevî ve medh-i çehâr-yâr
adl› k›s›mlar da yer al›r. Mesnevî e¤er bir devlet büyü¤ü ya da toplumda
ileri gelen bir kifli ad›na yaz›lm›fl ve ona sunulmuflsa, bu kifli için yaz›lm›fl olan;
onun cömertli¤i, cesareti ve erdemlerinden söz edilen bir övgü k›sm› yer al›r. Bunu
sebeb-i te’lîf, sebeb-i nazm-› kitâb gibi bir bafll›¤›n bulundu¤u, eserin yaz›l›fl
nedeninin anlat›ld›¤› bir bölüm izler. Bu bölümde flairler genellikle eseri rüyalar›nda
duyduklar› ya da sahibini görmedikleri bir sesle (=hâtif); yani, manevi bir iflaretle
ya da samimi bir dostlar›n›n iste¤i üzerine kaleme ald›klar›n› söylerler. Bu k›s›mda
ayn› konuda daha önce eser yazm›fl mesnevî flairleri ve eserleri hakk›nda
edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemli olabilecek bilgiler de bulunabilir.
2. Konunun ‹fllendi¤i Bölüm: ¤âz-› dâstân, â¤âz-› kitâb, â¤âz-› k›ssa gibi
bir bafll›kla bafllayan bu bölüm, as›l konunun ifllendi¤i bölümdür. Mesnevîlerde bu
ana bafll›¤a ba¤l› olarak çok say›da alt bafll›k kullan›lm›flt›r. Bu bölüm mesnevîlerin
konusuna göre farkl›l›k gösterir. Mesnevîlerde ana konu ifllenirken bazen bir
münasebetle ana konuyla bir flekilde ba¤lant›l› baflka konular da k›saca anlat›l›r;
sonra tekrar as›l konuya dönülür. Mesnevînin tekdüzeli¤ini k›rmak için bu bölümde
flairler kahramanlar›n a¤z›ndan gazel, musammat vb. naz›m flekilleriyle fliirler
de söylemifllerdir. fiairler bu manzumelerde ço¤unlukla mahlas kullanmam›fllard›r.
Bu, mesnevî içindeki di¤er naz›m flekilleriyle yaz›lm›fl manzumelerin ba¤›ms›z bir
fliir olmaktan çok, o eserin bir parças› olarak de¤erlendirilmifl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Mesnevîlerde arasöz olarak kullan›lm›fl olan bu manzumelerin bir k›sm›n›n
bir mesnevînin parças› olduklar› unutularak tek bafllar›na meflhur olduklar›
da görülür. Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnun’undaki baz› gazeller bu nitelikteki fliirlerdendir.
3. Bitifl Bölümü: Mesnevîlerin sonuna do¤ru ayr› bir bafll›k alt›nda eser için bir
bitifl bölümü yaz›lm›flt›r. Genellikle hâtime bafll›¤›n› tafl›yan bu bölümün bafl›nda
tevhîd, münâcât ve fahriyye içerikli beyitlerin bulundu¤u da görülür. Mesnevînin
ad›, bazen flairi, kaç beyit oldu¤u, nerede ve ne zaman yaz›ld›¤› gibi bizzat flairi taraf›ndan
verilmifl edebiyat tarihimiz aç›s›ndan son derece önemli bilgiler de genellikle
bu bölümlerde yer al›r. Bu k›s›mlar, bazen flairlerin eser hakk›ndaki de¤erlendirmelerini
de içerdi¤i için ayr› bir de¤er tafl›rlar.
Örnek 14
Afla¤›daki 39 beyit, XIV-XV. yüzy›llarda Anadolu’da yaflam›fl flairlerden fieyhî
(öl 1431)’nin tamam› 126 beyit olan Har-nâme adl› mesnevîsinden seçmeler yap›larak
al›nm›flt›r. fieyhî sosyal dengesizlikleri mizahî bir üslupla anlatt›¤› bu
sembolik eserinde öküzlere özenerek boynuz sahibi olmay› isteyen bir efle¤in
bafl›na gelenleri anlat›r. Har-nâme fe’ilatün (fâ’ilâtün), mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün)
vezniyle yaz›lm›flt›r.
Har-nâme
1 Bir eflek var idi za’îf ü nizâr
Yük elinden kat› flikeste vü zâr
2 Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile k›suda idi
3 Ol kadar çeker idi yükler a¤›r
Ki teninde tü komam›fld› ya¤›r
4 Arkas›ndan al›nsa pâlân›
Sanki it artu¤›yd› kalan›
5 Bir gün issi ider himâyet ana
Ya’ni kim gösterür inâyet ana
6 Ald› pâlân›n› vü sald› ota
Otlayarak biraz yüridi öte
65