ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler
miflse de bunlar söz konusu fliir anlay›fl›n›n önceden belirlenmifl flekil özelliklerini
ve konular› ele al›n›fl biçimini temelden de¤ifltirici nitelikte de¤ifliklikler olmaktan
uzakt›r. Bu edebiyatta flairler gelene¤in önceden belirlenmifl flartlar› ile ve onun
çizdi¤i çerçevede en güzel söyleyifli yakalamaya çal›flm›fllard›r. Divan edebiyat›n›n
haz›r bir malzemesi ve belli konular etraf›nda kodlanm›fl de¤iflmez motifleri vard›r.
Sevgilinin saç›ndan, gözünden, boyundan bahsedilmeye baflland›¤›nda arkas›ndan
neler söylenece¤i, bunlar›n nas›l nitelenece¤i ve nelere benzetilece¤i tahmin edilebilir.
Yani bu fliir anlay›fl›nda bir sevgili ile, tabiat ile ilgili bir kavram›n zihinde
baflka neleri hat›rlataca¤›, ça¤r›flt›raca¤› önceden belirlenmifltir. Bu fliirde her motifin
ba¤l› oldu¤u baflka motifler vard›r. Bu birbirine ba¤l› unsurlar, divan fliirinde
“mazmun” ad› verdi¤imiz, kavramlar›n birbirleriyle olan iliflki yuma¤›n› olufltururlar.
Mazmunlar kelimelerin ilk bak›flta görülemeyen gizli bir ya da birden fazla anlam›d›r.
Esas söylenmek istenen fley arka plandad›r. Bir baflka ifadeyle mazmun,
bir manan›n birtak›m ipuçlar› verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu da dilde mecazl›
bir anlat›m› beraberinde getirir. Bu mecazl› söyleyiflin aç›kl›¤a kavuflmas› ise
Divan fliiri kültürünün belli bir düzeyde bilinmesine ve onun hayal (=imaj) sisteminin
tan›nmas›na ba¤l›d›r. Ortak bir imaj dünyas›n›n bulunmas› mazmunlarla bezenmifl
olan bu fliirin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Mazmunlar flaire az sözle çok anlam
ifade etme imkân›n› sunar.
Mahlas: Divan flairleri ‹ran fliirindeki bir gelene¤e uyarak fliirlerinde “mahlas” ad›
verilen takma adlar kullanm›fllard›r. Mahlaslar›n büyük k›sm›, birtak›m isimlerin
sonuna Farsça nispet eki olan “-î”nin eklenmesiyle elde edilmiflse de bu fliirde nispet
eki almam›fl “Bakî”, “Yahyâ”, “Nedîm”, “Gâlib” gibi mahlaslar da kullan›lm›flt›r.
Bunlardan bir k›sm› flairlerin kendi adlar›d›r. fiairler fliirde kullanacaklar› mahlaslar›
genellikle kendileri seçmifl olmakla birlikte XVIII. yüzy›l flairlerinden Hoca Nefl’et
(öl. 1807) gibi, bir flairin baflka flairlere mahlas arma¤an etti¤i de görülmüfltür. Bilindi¤i
kadar›yla fliirde mahlas kullanma gelene¤ine XIV. yüzy›l divan flairlerinden
Kad› Burhaneddin (öl. 1398) ve XV. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde (öl. 1534)
d›fl›nda uymayan olmam›flt›r.
Mahlaslar›n “Huzurî”, “Neflatî”, “Figânî” örneklerinde oldu¤u gibi psikolojik bir
durumu; “Muradî”, “Azmî”, “Mahremî” gibi güzel bir yarat›l›fl özelli¤ini; “Adnî”,
“Firdevsî”, “Riyazî” gibi dinî bir özlemi; “Kâtibî”, “Askerî”, “Kandî” gibi belli bir
mesle¤i, “Âftabî” ve “Bahrî” gibi tabiatte bulunan bir varl›¤› gösteren mahlaslar oldu¤u
gibi “Za’ifî”, “Fena’î” gibi mistik bir özelli¤i ve “Rindî”, “Ayflî”, “Mestî” gibi
zevk ve e¤lence düflkünlü¤ünü ifade edenleri de vard›r.
Gelene¤in a¤›r bast›¤› bu edebiyatta sultan flairler de mahlas kullanarak fliir söylemifllerdir.
“Avnî” Fatih Sultan Mehmed’in, “Selîmî” Yavuz Sultan Selim’in, “Muhibbî”
Kanuni Sultan Süleyman’›n, “‹lhamî” III. Selim’in mahlaslar›d›r. Fuzulî ve Bakî
örneklerinde gördü¤ümüz gibi baz› flairlerin mahlaslar› edebiyat tarihlerinde adlar›n›n
önüne geçmifltir. Mahlaslar genellikle fliirlerin sonlar›nda yer al›r.
Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk
Biçim: Divan fliirinde fliirin as›l kompozisyonunu Arap ve Fars fliirinden al›nan naz›m
flekilleri (=eflkâl-i nazm) belirler. Bu fliirde naz›m birimi “beyit (=beyt)” ve
“bend”dir. Beyit iki “m›sra (=dize)”dan, bend ise ikiden fazla “m›sra”dan meydana
gelir. Bu yüzden naz›m flekilleri “beyit (