ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler
Temmâm’›n kahramanl›k fliirlerini toplad›¤› Dîvânü’l-Hamâse’si gibi birden fazla
flairin fliirlerinin bir araya getirildi¤i fliir mecmuas›, daha sonra da belli bir flairin fliirlerinin
topland›¤› kitap ya da defter anlam›n› kazanm›flt›r. Klâsik dönem Türk flairlerinin
çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› fliirler, bu flairlerin her bak›mdan örnek
ald›klar› ‹ran flairlerininki gibi “dîvân” ad› verilen bu kitaplarda toplanm›flt›r. Ancak
bu, her flairin bir divan sahibi oldu¤u anlam›na gelmez. Bugün adlar›n› bildi¤imiz,
hatta baz› fliirleri günümüze kadar ulaflm›fl birçok flairin divan›n›n elimizde bulunmamas›,
bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmam›fl olmalar›ndan ya
da yazd›klar› fliirlerin toplanarak çeflitli nedenlerle divan hâline getirilmemifl olmas›ndan
kaynaklanmaktad›r.
Divanlar düzenlenirken naz›m flekilleri esas al›nm›fl ve fliirler genellikle kasideler,
tarih k›t’alar›, gazeller, musammatlar, rubâ’îler, k›t’alar, beyitler, m›sralar düzeninde
s›ralanm›flt›r. Ancak Türk edebiyat›nda her zaman uyulmufl bir divan düzeninden
söz etmek mümkün de¤ildir. Musammatlar›n gazellerden önceye al›nd›¤›,
kasidelerin gazellerden sonraya konuldu¤u divanlar da vard›r.
Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde de
kafiyenin son harfine göre Osmanl› Türkçesi “elifbâ (=alfabe)”s› esas al›narak s›ralanm›flt›r.
Baz› harflerle kafiye bulmak güç oldu¤undan bütün harflerle gazel söylemifl
flair say›s› oldukça azd›r. Kasidede ise, böyle bir s›ra gözetilmemifl; bu naz›m
flekliyle yaz›lm›fl manzumeler daha çok konular›n›n önemine göre s›ralanm›flt›r.
Tarih k›t’alar› ise son m›sra ya da beyitlerinde birtak›m önemli olaylar› “ebced”le
tarihlendirmek için yaz›lm›fl; edebî olmaktan çok tarihî de¤er tafl›yan manzumelerdir.
Musammatlar›n s›ralanmas›nda genellikle bendlerinin m›sra say›lar›na dikkat
edilmifl olsa da bunun bir kural hâline geldi¤ini söylemek mümkün de¤ildir.
Gazellerden sonra genellikle “mukatta’ât” olarak adland›r›lan k›t’a, rübâ’î, matla’,
müfred gibi küçük hacimli fliirler yer al›r. fiiirlerin, bir baflka aç›dan bakarak
kendi içlerinde naz›m flekillerine göre grupland›¤›n› da söyleyebiliriz. Bunda da
esas olan naz›m flekillerinin uzunlu¤u ya da k›sal›¤›d›r. Kasîde, terkîb-i bend, tercî’-i
bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazellerle
ve gazele göre daha k›sa naz›m flekilleri ile devam eder; ba¤›ms›z beyitler ve
m›sralarla da son bulur.
Baz› flairlerin divanlar› kendileri hayatta iken, baz›lar›n›nki de ölümlerinden
sonra düzenlenmifltir. Küçük hacimli ve eksik divanlara “dîvânçe”, naz›m flekilleri
bak›m›ndan zengin, genifl hacimli divanlara ise “müretteb divan” denir. Genellikle
bir flairin divan› onun bütün fliirlerini içerir. Ancak Gelibolulu Âli (öl. 1600), Ahmed
Namî gibi baz› flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Divanlar
Dîvân-› Fuzulî, Divan-› Bakî gibi flairlerinin adlar›yla an›l›rlar. Pek çok divan
flairi Türkçe d›fl›nda Farsça divan da tertip etmifllerdir. Baz› divanlarda “dîbâce”,
“mukaddime” adlar› verilen “önsöz” niteli¤inde bir girifl bölümü yer al›r. Bu
bölümler flairin fliir ve sanata bak›fl› hakk›nda günümüze önemli bilgiler aktar›r.
2. Mesneviler: Mesnevî hem bir naz›m biçimi, hem de bu naz›m biçimi ile yaz›lm›fl
kitaplara verilen add›r. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl
k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle “Leylâ ve
Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er tafl›yan uzun, bazan
binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, destânî konular, ö¤retici yönü a¤›r basan
dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. Mesnevîde beyitlerin
di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasidede
oldu¤u gibi beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m flekillerinde
oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit ile
13